گلستان سعدی فارسی ٹیکسٹ پارٹ2

گلستان سعدی فارسی ٹیکسٹ پارٹ2

   باب دوم : در اخلاق پارسایان  

  

حکایت

یکی از بزرگان گفت : پارسایی را چہ گویی در حق فلان عابد کہ دیگران در حق وی بطعنہ سخنہا گفتہ اند ؟ گفت بر ظاہرش عیب نمی بینم و در باطنش غیب نمی دانم ۔

ہر كہ را، جامہ پارسا بینی

پارسا دان و نیك مرد انگار

ور ندانی كہ در نہانش چیست

محتسب را درون خانہ چكار؟

* * * *

حکایت

درویشی را دیدم سر بر آستان کعبہ ہمی مالید و می گفت : یا غفور و یا رحیم - تو دانی كہ از ظلوم و جہول چہ آید؟

عذر قصیر خدمت آوردم

 كہ ندارم بہ طاعت استظہار

عاصیان از گناہ توبہ كنند

 عرفان از عبادت استغفار

عابدان جزای طاعت خواہند و بازرگانان بہای بضاعت ۔ من بندہ امید آوردہ ام نہ طاعت بدریوزہ آمدہ ام نہ بتجارت ۔ اصنع بی ما انت اہلہ۔

بر در كعبہ سائلی دیدم

 كہ ہمی گفت و می گرستی خوش

من نگویم كہ طاعتم بپذیر

 قلم عفو بر گناہم كش 

* * * *

حکایت

عبدالقادر گیلانی را رحمہ اللہ علیہ ، در حرم کعبہ روی بر حصبا نہادہ ہمی گفت :

خدایا! ببخشای ، وگر ہر آینہ مستوجب عقوبتم در روز قیامتم نابینا برانگیز تا در روی نیکان شرمسار نشوم ۔

روی بر خاك عجز می گویم

 ہر سحرگہ كہ باد می آید

ای كہ ہرگز فراموشت نكنم

 ہیچت از بندہ یاد می آید؟

* * * *

حکایت

دزدی بہ خانہ ی پارسایی درآمد۔ چندان کہ جست چیزی نیافت ۔ دلتنگ شد ۔ پارسا خبر شد ، گلیمی کہ بر آن خفتہ بود در راہ دزد انداخت تا محروم نشود۔

شنیدم كہ مردان راہ خدای

 دل دشمنان را نكردند تنگ

تو را كی میسر شود این مقام

 كہ با دوستانت خلافست و جنگ

مودت اہل صفا چہ در روی و چہ در قفا ۔ نہ چنان کز پست عیب گیرند و پیشت بیش میرند۔

ہر كہ عیب دگران پیش تو آورد و شمرد

 بی گمان عیب تو پیش دگران خواہد بر

* * * *

حکایت

تنی چند از روندگان متفق سیاحت بودند و شریک رنج و راحت ۔ خواستم تا مرافقت کنم موافقت نکردند۔ این از کرم اخلاق بزرگان بدیع است روی از مصاحبت مسکینان تافتن و فایدہ و برکت دریغ داشتن کہ من در نفس خویش این قدرت و سرعت می شناسم کہ در خدمت مردان یار شاطر باشم نہ بار خاطر۔

یکی زان میان گفت : ازین سخن کہ شنیدی دل تنگ مدار کہ درین روزہا دزدی بصورت درویشان برآمدہ ، خود را در سلک صحبت ما منتظم کرد۔

چہ دانند مردان كہ در خانہ كیست ؟

 نویسندہ داند كہ در نامہ چیست ؟

از آنجا کہ سلامت حال درویشان ، است گمان فضولش نبردند و بہ یاری قبولش کردند۔

صورت حال عارفان دلق  است

 این قدر بس كہ روی در خلق است

در عمل كوش و ہر چہ خواہی پوش

 تاج بر سر نہ و علم بر دوش

در قژاكند  مرد باید بود

 بر مخنث  سلاح جنگ چہ سود؟

روزی تا بہ شب رفتہ بودیم و شبانگہ بہ پای حصار خفتہ کہ دزد بی توفیق ابریق رفیق برداشت کہ بہ طہارت می رود و بہ غارت می رفت۔

پارسا بین كہ خرقہ در بر كرد

 جامہ كعبہ را جل خر كرد

چندانکہ از نظر درویشان غایب شد بہ برجی رفت و درجی بدزدید ۔ تا روز روشن شد آن تاریک مبلغی راہ رفتہ بود و رفیقان بی گناہ خفتہ ۔ بامدادان ہمہ را بہ قلعہ درآوردند و بزدند و بہ زندان کردند ۔ از آن تاریخ ترک صحبت گفتیم و طریق عزلت گرفتیم و اسلامة فی الوحدہ۔

چو از قومی ، یكی بی دانشی كرد

 نہ كہ را منزلت ماند نہ مہ را

شنیدستی كہ گاوی در علف خوار

 بیالاید ہمہ گاوان دہ را

گفتم سپاس و منت خدای را عزوجل کہ از برکت درویشان محروم نماندم ۔ گرچہ بصورت از صحبت وحید افتادم ۔ بدین حکایت کہ گفتی مستفید گشتم و امثال مرا ہمہ عمر اطن نصیحت بہ کار آید ۔

بہ یك ناتراشیدہ  در مجلسی

 برنجد دل ہوشمندان بسی

اگر بركہ ای پر كنند از گلاب

 سگی در وی افتد، كند منجلاب

* * * *

حکایت

زاہدی مہمان پادشاہ شد، چون بہ طعام بنشستند کمتر از آن خورد کہ ارادت او بود و چون بہ نماز برخاستند بیش از آن کرد کہ عادت او تا ظن صلاحیت در حق او زیادت کنند۔

ترسم نرسی بہ کعبہ ای اعرابی

کاین رہ کہ تو می روی بہ ترکستان است

چون بہ مقام خویش آمد سفرہ خواست تا تناولی کند۔ پسری صاحب فراست داشت گفت : ای پدر باری بہ مجلس سلطان در طعام نخوردی؟ گفت : در نظر ایشان چیزی نخوردم کہ بکار آید ۔ گفت : نماز را ہم قضا کن کہ چیزی نکردی کہ بکار آید۔

ای ہنرہا گرفتہ بر كف دست

 عیبہا برگرفتہ زیر بغل

تا چہ خواہی گرفتن ای مغرور

روز درماندگی بہ سیم دغل

* * * *

حکایت

یاد دارم كہ ایام طفولیت ، بسیار عبادت می كردم و شب را با عبادت بہ سر می آوردم ۔ در زہد و پرہیز جدیت داشتم ۔ یك شب در محضر پدرم نشستہ بودم و ہمہ شب را بیدار بودہ و قرآن می خواندم ، ولی گروہی در كنار ما خوابیدہ بودند، حتی بامداد برای نماز صبح برنخاستند۔ بہ پدرم گفتم : از این خفتگان یك نفر برخاست تا دور ركعت نماز بجای آورد، بہ گونہ ای در خواب غفلت فرو رفتہ اند كہ گویی نخوابیدہ اند بلكہ مردہ اند۔

پدرم بہ من گفت : عزیزم ! تو نیز اگر خواب باشی بہتر از آن است كہ بہ نكوہش مردم زبان گشایی و بہ غیبت و ذكر عیب آنہا بپردازی ۔

نبیند مدعی  جز خویشتن را

 كہ دارد پردہ پندار در پیش

گرت چشم خدا بینی ببخشند

 نبینی ہیچ كس عاجزتر از خویش 

* * * *

حکایت

یكی از بزرگان را بہ محفلی اندر ہمی ستودند و در اوصاف جمیلش مبالغہ می کردند۔ سربرآورد و گفت : من آنم کہ من دانم۔

شخصم بہ چشم عالمیان خوب منظر است

 وز خبث باطنم  سر خجلت فتادہ پیش

طاووس را بہ نقش و نگاری كہ ہست خلق

 تحسین كنند و او خجل از پای زشت خویش 

* * * *

حکایت

یكی از صلحای لبنان كہ مقامات او میان عرب بہ مشہور ، بہ جامع دمشق درآمد، برکہ حوض كلاسہ رفت طہارت ہمی ساخت، ناگاہ پایش لغزید و بہ داخل آب افتاد و با رنج بسیار از آب نجات یافت ۔ مشغول نماز شد، پس از نماز یكی از اصحاب نزدش آمد و گفت : مشكلی دارم ، اجازت دہی۔

مرد صالح گفت :آن چیست؟

او گفت : بہ یاد دارم كہ شیخ بر روی دریای روم راہ رفت و قدمش تر نشد، ولی برای تو در حوض كوچك حالتی پیش آمد؟ نزدیك بود بہ ہلاكت برسی ؟

مرد صالح پس از فكر و تامل بسیار بہ او گفت : آیا نشنیدہ ای كہ خواجہ عالم ، سرور جہان رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ فرمود:

لی مع اللہ وقت لا یسعنی فیہ ملك مقرب ولا نبی مرسل :

مرا با خدا وقتی ہست كہ در آن وقت آن چنان یگانگی وجود دارد كہ  فرشتہ ویژہ و پیامبر مرسل در آن نگنجند۔

ولی نگفت علی الدوام  ہمیشہ  بلكہ فرمود: وقتی از اوقات  ۔ آن حضرت در یك وقت چنین فرمود كہ جبرئیل و میكائیل بہ حالت او راہ ندارند  ولی در وقت دیگر با ہمسران خود حفصہ و زینب ، دمساز شدہ ، خوش می گفت : و می شنید۔

مشاہدة الابرار بین التجلی و الاستتار:

؂مشاہدہ و دیدار نیكان ، بین آشكاری و پوشیدگی است ۔

مشاہدہ الابرار بین التجلی و الاستار۔ می نماید و می ربایند۔

دیدار می نمایی و پرہیز می کنی

بازار خویش و آتش ما تیز می كنی

 اشاہد من اہوی بغیر وسیلہ

فیلحقنی شان اضل طریقا

* * * *

حکایت

یكی پرسید: از آن گم كردہ فرزند

كہ ای روشن گہر پیر خردمند

ز مصرش بوی پیراہن شنیدی

 چرا در چاہ كنعانش ندیدی ؟

بگفت : احوال ما برق جہان است

 چرا در چاہ كنعانش ندیدی ؟

گہی بر طارم اعلی نشینیم

 گہی بر پشت پای خود نبینیم

اگر درویش در حالی بماندی

 سر و دست از دو عالم بر فشاندی

* * * *

حکایت

در جامع  بعلبك  بودم ۔یك روز چند كلمہ بہ عنوان پند و اندرز برای جماعتی كہ در آنجا بودند، می گفتم ، ولی آن جماعت را پژمردہ دل و دل مردہ و بی بصیرت یافتم كہ آن چنان در امور مادی فرو رفتہ بودند كہ در وجود آنہا راہی بہ جہان معنویت نبود۔ دیدم كہ سخنم در آنہا بی فایدہ است و آتش سوز دلم ، ہیزم تر آنہا را نمی سوزاند۔ تربیت و پرورش آدم نماہای حیوان صفت و آینہ گردانی در كوی كورہای بی بصیرت ، برایم ، دشوار شد، ولی ہمچنان بہ سخن ادامہ می دادم و در معنویت باز بود۔ سخن از این آیہ بہ میان آمد كہ خداوند می فرماید:

و نحن اقرب الیہ من حبل الورید:

و ما از رگ گردن ، بہ انسان نزدیكتریم ۔

دوست نزدیكتر از من بہ من است

 وین عجبتر كہ من از وی دورم

چہ كنم با كہ توان گفت كہ دوست

 در كنار من و من مہجورم

من از شرا باین سخن مست و فضالہ قدح در دست کہ روندہ ای برکنار مجلس گذر کرد و دور آخر در او اثر کرد و نعرہ ای زد کہ دیگران بہ موافقت او در خروش آمدند و خامان مجلس بجوش۔گفتم:

ای سبحان اللہ ! دوران باخبر، در حضور و نزدیكان بی بصر، درو!

فہم سخن چون نكند مستمع

 قوت طبع از متكلم مجوی

فسحت میدان ارادت بیار

 تا بزند مرد سخنگوی گوی 

* * * *

حکایت

شبی در بیابان مكہ از بی خوابی پای رفتنم نماند ۔ سربنہادم و شتربان را گفتم : دست بدار از من ۔

پای مسكین پیادہ چند رود؟

 كز تحمل  ستودہ شد بختی

تا شود جسم فربہی لاغر

 لاغری مردہ باشد از سختی

ساربان گفت : ای برادر! حرم در پیش است و حرامی در پس ۔ اگر رفتی ، بردی و گر خفتی مردی ۔ 

خوش است زیر مغیلان  بہ راہ بادیہ خفت

 شب رحیل ، ولی ترك جان بباید گفت

* * * *

حکایت

پاسایی را دیدم بر کنار دریا کہ زخم پلنگ داشت و بہ ہیچ دارو بہ نمی شد۔ مدتہا در آن رنجور  بود و شکر خدای عز وجل علی الدوام گفتی ۔ پرسیدندش کہ شکر چہ می گویی ؟ گفت : شکر آنکہ بہ مصیبتی گرفتارم نہ بہ معصیتی۔

اگر مرا زار بہ كشتن دہد آن یار عزیز

 تا نگویی كہ در آن دم ، غم جانم باشد

گویم از بندہ مسكین چہ گنہ صادر شد

كو دل آزردہ شد از من غم آنم باشد

* * * *

حکایت

درویشی را ضرورتی پیش آمد، گلیمی را از خانہ یكی از پاك مردان دزدید۔ قاضی فرمود تا دستش بدر کنند۔

صاحب گلیم شفاعت کرد کہ من او را بحل کردم۔

قاضی گفت : بہ شفاعت تو حد شرع فرو نگذارم۔

صاحب گلیم گفت : اموال من وقف فقیران است ، ہر فقیری كہ از مال وقف بہ خودش بردارد از مال خودش برداشتہ ، پس قطع دست او لازم نیست ۔

قاضی از جاری نمودن حد دزدی منصرف شد، ولی دزد را مورد سرزنش ‍ قرار داد و بہ او گفت : آیا جہان بر تو تنگ آمدہ بود كہ فقط از خانہ چنین پاك مردی دزدی كنی ؟!

دزد گفت : ای حاكم ! مگر نشنیدہ ای كہ گویند: خانہ دوستان بروب ولی حلقہ در دشمنان مكوب ۔

چون بہ سختی در بمانی تن بہ عجز اندر مدہ

 دشمنان را پوست بر كن ، دوستان را پوستین

 * * * *

 حکایت

پادشاہی پارسایی را دید ، گفت : ہیچت از ما یاد آید؟ گفت : بلی، وقتی کہ خدا را فراموش می کنم۔

ہر سو دود آن كس ز بر خویش براند

 و آنرا كہ بخواند بہ در كس نداواند

* * * *

حکایت

یكی از جملہ ی صالحان بخواب دید مر پادشاہی را  در بہشت است و پارسایی در دوزخ ،پرسید: موجب این درجات چیست و سبب آن درکات؟كہ مردم بر خلاف این اعتقاد داشتند؟!

ندایی آمد كہ : این پادشاہ بہ خاطر دوستی با پارسایان بہ بہشت رفت و آن پارسا بہ خاطر تقرب بہ شاہ ، بہ دوزخ رفت ۔

دلقت بہ چكار آید و مسحی و مرقع

 خود را ز عملہای نكوہیدہ بری دار

حاجت بہ كلاہ بركی  داشتنت نیست

 درویش صفت باش و كلاہ تتری دار

* * * *

حکایت

پیادہ ای سر و پا برہنہ با کارونان حجاز از کوفہ بدر آمد و ہمراہ ما شد و معلومی نداشت۔ خرامان ہمی رفت و می گفت :

نہ بر اشتری سوارم ، نہ چو خر بہ زیر بارم

 نہ خداوند رعیت ، نہ غلام شہریارم

غم موجود و پریشانی معدوم ندارم

نفسی می زنم آسودہ و عمری بہ سر آرم

اشتر سواری گفتش :ای درویش کجا می روی ؟ برگرد کہ بسختی بمیری۔نشنید و قدم در بیابان نہاد و اشتر سواری گفتش : ای درویش کجا می روی ؟ برگرد کہ بسختی بمیری۔ نشنید و قدم در بیابان نہاد و برفت ۔ چون بہ نجلہ محمود در رسیدیم ، توانگر را اجل فرار سید۔ درویش بہ بالینش فراز آمد و گفت :

شخصی ہمہ شب بر سر بیمار گریست

 چون روز آمد بمرد و بیمار بزیست

ای بسا اسب تیزرو كہ بماند

 خرك لنگ ، جان بہ منزل برد

بس كہ در خاك تندرستان را

 دفن كردیم و زخم خوردہ نمرد

* * * *

حکایت

؂پادشاہی پارسایی را دید ، گفت : ہیچت از ما یاد آید ؟ گفت : بلی > وقتی کہ خدا فراموش می کنم۔

آنكہ چون پستہ دیدمش ہمہ مغز

پوست بر پوست بود ہمچو پیاز

پارسایان روی در مخلوق

پشت بر قبلہ می كنند نماز

چون بندہ خدای خویش خواند

باید كہ بہ جز خدا نداند

* * * *

حکایت

کاروانی در زمین یونان بزدند و ننعمت بی قیاس ببردند ۔ بازرگانان گریہ و زاری کردند و خدا و پیمبر شفیع آوردند و فایدہ نبود۔

چو پیروز شد دزد تیرہ روان

 چہ غم دارد از گریہ كاروان

لقمان حکیم اندر آن کاروانن بود ۔ یکی گفتش از کاروانیان : مگر اینان را نصیحتی کنی و موعظہ ای گویی تا طرفی از مال ما دست بدارند کہ دریغ باشد چندین نعمت کہ ضایع شود ۔ گفت : دریغ کلمہ ی حکمت با ایشان گفتن۔

آہنی را كہ موریانہ بخورد

نتوان برد از او بہ صیقل زنگ

 بہ سیہ دل چہ سود خواندن وعظ

نرود میخ آہنین بر سنگ

 ہمانا کہ جرم از طرف ماست۔

بہ روزگار سلامت ، شكستگان دریاب

 كہ جبر خاطر مسكین ، بلا بگرداند

چو سائل از تو بہ زاری طلب كند چیزی

 بدہ و گرنہ ستمگر بہ زور بستاند

* * * *

 حکایت

  یکی از صاحبدلان زورآزمایی را دیدم ۔ بہم برآمدہ و کف بردماغ انداختہ ۔گفت  : این را چہ حالت است ؟ گفتند : فلان دشنام دادش۔ گفت : این فرومایہ ہزار من سنگ برمی دارد و طاقت نمی آرد ۔

لاف سر پنجگی و دعوی مردی بگذار

 عاجز نفس ، فرومایہ چہ مردی زنی

گرت از دست برآید دہنی شیرین كن

 مردی آن نیست كہ مشتی بزنی بر دہنی

اگر خود بر كند پیشانی پیل

 نہ مرد است آنكہ در او مردمی نیست

بنی آدم سرشت از خاك دارد

 اگر خالی نباشد، آدمی نیست 

 * * * *

 حکایت

 بزرگی را پرسیدم از سیرت اخوان صفا ۔ گفت : کمینہ آنکہ مراد خاطر یاران بر مصالح خویش مقدم دارد و حکما گفتہ اند : برادر کہ دربند خویش است نہ برادر و نہ خویش است۔

ہمراہ اگر شتاب كند در سفر تو بیست !

 دل در كسی نبند كہ دل بستہ تو نیست

چو نبود خویش را دیانت و تقوا

 قطع رحم بہتر از مودت قربی

یاد دارم کہ مدعی درین بیت بر قول من اعتراض کردہ بود و گفتہ بود : حق تعالی در کتاب مجید از قطع رحم نہی کردہ است و بہ مودت ذی القربی فرمودہ اینچہ تو گفتی مناقص آن است ۔ گفتم : غلط کردی کہ موافق قرآن است ، ۔۔۔و ان جاہداك لتشرك بی ما لیس لك بہ علم فلا تطعہما

ہزار خویش كہ بیگانہ از خدا باشد

 فدای یكتن بیگانہ كاشنا باشد

* * * *

حکایت

آوردہ اند کہ فقیہی دختری داشت بغایت زشت ، بہ جای زنان رسیدہ و با وجود جہاز و نعمت کسی در مناکحت او رغبت نمی نمود۔

زشت باشد دیبقی و دیبا

كہ بود بر عروس نازیبا

فی الجملہ بحکم ضرورت عقد نکاحش با ضریری بستند ۔ آوردہ اند کہ حکیمی در آن تاریخ از سرندیب آمدہ بود کہ دیدہ ی نابینا روشن ہمی کرد۔ فقیہ را گفتند : داماد را چرا علاج نکنی ؟ گفت : ترسم کہ بینا شود و دخترم را طلاق دہد ، شوی زن زشتروی ، نابینا بہ ۔

* * * *

حکایت

  پادشاہی بہ دیدہ ی استحقار در طایفہ درویشان نظر کرد۔ یکی زان میان بفراست بجای آورد و گفت : ای ملک ما درین دنیا بجیش از تو کمتریم و بعیش از تو خوشتر و بمرگ برابر و بقیامت بہتر۔

اگر كشور گشای كامران است

 و گر درویش ، حاجتمند نان است

در آن ساعت كہ خواہند این و آن مرد

 نخواہند از جہان بیش از كفن برد

چو رخت از مملكت بربست خواہی

 گدایی بہتر است از پادشاہی

ظاہر درویشی جامہ ی ژندہ است و موی ستردہ و حقیقت آن ، دل زندہ و نفس مردہ ۔

نہ آنكہ بر در دعوی نشیند از خلقی

 وگر خلاف كنندش بہ جنگ برخیزد

اگر ز كوہ غلطد آسیا سنگی

 نہ عارف است كہ از راہ سنگ برخیزد

طریق درویشان ذکر است و شکر و خدمت و طاعت و ایثار و قناعت و توحید و توکل و تسلیم و تحمل ۔ ہر کہ بدین صفتہا کہ گفتم موصوف است بحقیقت درویش است وگر در قباست ، اما ہرزہ گردی بی نماز ، ہواپرست  ، ہوسباز کہ روزہا بہ شب آرد در بند شہوت و شبہا روز کند در خواب غفلت و بخورد ہرچہ در میان آید و بگوید ہرچہ بر زبان آید ، رند است وگر در عباست۔

ای درونت برہنہ از تقوا

 كز برون جامہ ریا داری

پردہ ہفت رنگی در مگذار

 تو كہ در خانہ بوریا داری

* * * *

حکایت

دیدم گل تازہ چند دستہ

برگنبدی از گیاہ رستہ

گفتم : چہ بود گیاہ ناچیز

تا در صف گل نشیند او نیز ؟

بگریست گیاہ و گفت : خاموش

صحبت نکند کرم فراموش

گر نیست جمال و رنگ و بویم

آخر نہ گیاہ باغ اویم

من بندہ حضرت كریمم

پروردہ نعمت قدیمم

گر بی ہنرم و گر ہنرمند

 لطف است امیدم از خداوند

با آنكہ بضاعتی ندارم

سرمایہ طاعتی ندارم

او چارہ كار بندہ داند

چون ہیچ وسیلتش نماند

رسم است كہ مالكان تحریر

آزاد كنند بندہ پیر

ای بار خدای عالم آرای

بر بندہ پیر خود ببخشای

سعدی رہ كعبہ رضا گیر

ای مرد خدا ! در خدا گیر

بدبخت كسی كہ سر بتابد

 زین در، كہ دری دگر بیابد

* * * *

 حکایت

حکیمی را پرسیدند از سخاوت و شجاعت کدام بہتر است ؟ گفت : آنکہ را سخاوت است بہ شجاعت حاجت نیست۔

نماند حاتم طائی ولیك تا بہ ابد

 بماند نام بلندش بہ نیكویی مشہور

زكات مال بہ در كن كہ فضلہ رز را

 چو باغبان بزند بیشتر دہد انگور

نبشتہ  است بر گور بہرام گور

 كہ دست كرم بہ ز بازوی زور

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

   باب سوم : در فضیلت قناعت

حکایت

خواہندہ مغربی در صف بزازان حلب می گفت :ای خداوندان نعمت ، اگر شما را انصاف بودی و ما را  قناعت ، رسم سوال از جہان برخاستی ۔

ای قناعت ! توانگرم گردان

 كہ ورای تو ہیچ نعمت نیست

گنج صبر، اختیار لقمان است

 ہر كہ را صبر نیست ، حكمت نیست

* * * *

حکایت

درویشی را شنیدم کہ در آتش فاقہ می سوخت و رقعہ بر خرقہ ہمی دوخت و تسکین خاطر مسکین را ہمی گفت :

بہ نان قناعت كنیم و جامہ دلق

 كہ بار محنت خود بہ ، كہ بار منت خلق

کسی گفتش : چہ نشینی کہ فلان درین شہر طبعی کریم دارد و کرمی عمیم ، میان بہ خدمت آزادگان بستہ و بر در دلہا نشستہ ۔ اگر بر صورت حال تو چنانکہ ہست وقوف یابد پاس خاطر عزیزان داشتن منت دارد و غنیمت شمارد ۔ گفت : خاموش کہ در پسی مردن ، بہ کہ حاجت پیش کسی بردن ۔

ہمہ رقعہ دوختن بہ و الزام كنج صبر

كز بہر جامہ ، رقعہ بر خواجگان نبشت

حقا كہ با عقوبت دوزخ برابر است

رفتن بہ پایمردی ہمسایہ در بہشت

* * * *

حکایت

  یکی از ملوک طبیبی حاذق بہ خدمت مصطفی صلی اللہ علیہ و سلم فرستاد ۔ سالی در دیار عرب بود و کسی تجربہ پیش او نیاورد و معالجہ از وی در نخواست ۔ پیش پیغمبر آمد و گلہ کرد کہ مرین بندہ را برای معالجت اصحاب فرستادہ اند و درین مدت کسی التفاتی نکرد تا خدمتی کلہ بر بندہ معین است بجای آورد ۔ رسول علیہ السلام  گفت : این طایفہ را طریقتست کہ تا اشتہا غالب نشود نخورد و ہنوز اشتہا باقی بود کہ دست از طعام بدارند ۔ حکیم گفت : این است موجب تندرستی۔ زمین ببوسید و برفت۔

سخن آنگہ كند حكیم آغاز

 یا سر انگشت سوی لقمہ دراز

كہ ز ناگفتنش خلل زاید

 یا ز ناخوردنش بہ جان آید

لاجرم حكمتش بود گفتار

 خوردش تندرستی آرد بار

* * * *

حکایت

  در سیرت اردشیر بابکان آمدہ است کہ حکیم عرب را پرسید کہ روزی چہ مایہ طعام باید خوردن ؟ گفت : صد درم سنگ کفایت است ۔ گفت : این قدر چہ قوت دہد ؟ گفت : ہذا المقدار یحملک و مازاد علی ذلک فانت حاملہ یعنی اینقدر تو را برپای ہمی دارد و ہر چہ برین زیادت کنی تو حمال آنی ۔

خوردن برای زیستن و ذكر كردن است

 تو معتقد كہ زیستن از بہر خوردن است 

 * * * *

حکایت

  دو درویش خراسانی ملازم صحبت یکدیگر سفر کردندی ۔ یکی ضعیف بود کہ ہر بہ دو شب افطار کردی و دیگر قوی کہ روزی سہ بار خوردی۔ اتفاقا بر در شہری بہ تہمت جاسوسی گرفتار آمدند ۔ ہر دو را بہ خانہ ای کردند و در بہ گل برآوردند ۔ بعد از دو ہفتہ معلوم شد کہ بی گناہند ۔ در را گشادند ۔ قوی را دیدند مردہ و ضعیف جان بسلامت بردہ ۔ مردم درین عجب ماندند ۔ حکیمی گفت : خلاف این عجب بودی ۔ آن یکی بسیار خواہ بودہ است ، طاقت بینوایی نیاورد بہ سختی ہلاک شد وین دگر خویشتن دار بودہ است لاجرم بر عادت خویش صبر کرد و بسلامت ماند۔

چو كم خوردن طبیعت شد  كسی را

 چو سختی پیشش آید سہل گیرد

وگر تن پرور است اندر فراخی

 چو تنگی بیند از سختی بمیرد

 * * * *

حکایت

  یكی از حكما پسر را نہی ہمی کرد از بسیار خوردن کہ سیری مردم را رنجور کند ۔ گفت : ای پدر ، گرسنگی خلق را بکشد ۔ نشنیدہ ای کہ ظریفان گفتہ اند : بسیری مردن بہ کہ گرسنگی بردن ۔ گفت : اندازہ نگہدار ،كلوا واشربو و لا تسرفوا

نہ چندان بخور كز دہانت برآید

 نہ چندان كہ از ضعف ، جانت برآید

با آنكہ در وجود، طعام است عیش نفس

 رنج آورد طعام كہ بیش از قدر  بود

گر گلشكر خوری بہ تكلف ، زیان كند

 ور نان خشك دیر خوری گلشكر بود

رنجوری را گفتند : دلت چہ می خواہد ؟ گفت : آنکہ دلم چیزی نخواہد ۔

معدہ چو كج گشت و شكم درد خاست

 سود ندارد ہمہ اسباب راست

 * * * *

حکایت 

بقالی را درمی چند بر صوفیان گردہ آمدہ بود در واسط ۔ ہر روز مطالبت کردی و سخنان با خشونت گفتی۔ اصحاب از تعنت وی خستہ خاطر ہمی بودند و از تحمل چارہ نبود ۔ صاحبدلی در آن میان گفت : نفس را وعدہ دادن بہ طعام آسانتر است کہ بقال را بہ درم ۔

ترك احسان خواجہ اولیتر

 كاحتمال جفای بوابان

بہ تمنای گوشت ، مردن بہ

 كہ تقاضای زشت قصابان

 * * * *

حکایت

  جوانمردی را در جنگ تاتار جراحتی ہول رسید ۔ کسی گفت : فلان بازرگان نوشدارو دارد اگر بخواہی باشد کہ دریغ ندارد ۔ گویند آن بازرگان بہ بخل معروف بود ۔

گر بجای نانش اندر سفرہ بودی آفتاب

 تا قیامت روز روشن ، كس ندیدی در جہان

جوانمرد گفت : اگر خواہم دارو دہد یا ندہد وگر دہد منفعت کند یا نکند ۔ باری ، خواستن ازو زہر کشندہ است ۔

ہرچہ از دو نان بہ منت خواستی

 در تن افزودی و از جان كاستی

حكیمان  گفتہ اند: آب حیات اگر فروشند بہ آب روی ، دانا نخرد کہ مردن بہ علت ، بہ از زندگانی بمذلت ۔

اگر حنظل خوری از دست خوشخو

 بہ از شیرینی از دست ترشروی

* * * *

حکایت

یكی از علما، عیالوار بود و از این رو خرج بسیار داشت ، ولی درآمدش ‍ اندك بود، ماجرا را بہ یكی از بزرگان ثروتمند كہ ارادت بسیار بہ آن عالم داشت ، بیان كرد، آن ثروتمند بزرگ ، چہرہ در ہم كشید، و از سؤ ال آن عالم خوشش نیامد۔

ز بخت روی  ترش كردہ پیش یار عزیز

 مرو كہ عیش بر او نیز تلخ گردانی

بہ حاجتی كہ روی تازہ روی و خندان رو

 فرو نبندد كار گشادہ پیشانی

آن ثروتمند بزرگ ، كمی بر جیرہ ای كہ بہ عالم می داد افزود، ولی از اخلاص ‍ او بہ آن عالم بسیار كاستہ شد، پس از چند روز، وقتی كہ عالم آن محبت قبلی را از آن ثروتمند ندید، گفت :

نانم افزود آبرویم كاست

 بینوایی بہ از مذلت خواست 

* * * *

حکایت

  درویشی را ضرورتی پیش آمد ۔ کسی گفت : فلان نعمتی دارد بہ قیاس ، اگر بر حاجت تو واقف گردد ہمانا کہ در قضای آن توقف روا ندارد ۔ گفت : من او را ندارم ۔ گفت : منت رہبری کنم ۔ دستش گرفت تا بہ منزل آن شخص درآورد ۔ یکی را دید لب فروہشتہ و تند نشستہ ۔ برگشت و سخن نگفت ۔ کسی گفتش : چہ کردی ؟ گفت : عطای او را بہ لقایش بخشیدم۔

مبر حاجت بہ نزد ترشروی

 إكہ از خوی بدش فرسودہ گردی

اگر گویی غم دل با كسی گوی

كہ از رویش بہ نقد آسودہ گردی

* * * *

حکایت 

خشکسالی در اسکندریہ عنان طاقت درویش از دست رفتہ بود ۔ درہای آسمان بر زمین بستہ و فریاد اہل زمین بہ آسمان پیوستہ ۔

نماند جانوری از وحش و طیر و ماہی و مور

 كہ بر فلك نشد از بی مرادی افغانش

عجب كہ دو دل خلق جمع می نشود

 كہ ابر گردد و سیلاب دیدہ بارانش

در چنین سال مخنثی دور از دوستان کہ سخن در وصف او ترک ادب است ، خاصہ در حضرت بزرگان و بطریق اہمال از آن در گذشتن ہم نشاید کہ طایفہ ای بر عجز گویندہ حمل کنند ۔ برین دو بیت اقتصار کنیم کہ اندک ، دلیل بسیاری باشد و مشتی نمودار خرواری ۔

اگر تتر بكشد این مہنث را

 تتری را دگر نباید كشت

چند باشد چو جسر بغدادش

 آب در زیر و آدمی در پشت

چنین شخصی كہ یک طرف از نعمت او شنیدی درین سال نعمتی بی کران داشت ، تنگدستان را سیم و زر دادی و مسافران را سفرہ نہادی ۔ گروہی درویشان از جور فاقہ بطاقت رسیدہ بودند ، آہنگ دعوت او کردند و مشاورت بہ من آوردند ۔ سر از موافقت باز زدم و گفتم ۔

نخورد شیر نیم خوردہ سگ

 ور بمیر بہ سختی اندر غار

تن بہ بیچارگی و گرسنگی

 بنہ و دست پیش سفلہ مدار

گر فریدون شود بہ نعمت و ملك

 بی ہنر را بہ ہیچ كس مشمار

پرنیان و نسیج ، بر نااہل

 لاجورد و طلاست بر دیوار

* * * *

حکایت

  حاتم طایی را گفتند: از تو بزرگ ہمت تر در جہان دیدہ ای یا شنیدہ ای ؟ گفت : بلی ، روزی چہل شتر قربان کردہ بودم امرای عرب را ، پس بہ گوشہ صحرا بہ حاجتی برون رفتہ بودم ، خارکنی را دیدم پشتہ فراہم آوردہ ۔ گفتمش : بہ مہمانی حاتم چرا نروی کہ خلقی بر سماط او گرد آمدہ اند ؟

گفت :

ہر كہ نان از عمل خویش خورد

منت حاتم طائی نبرد

من او را بہ ہمت و جوانمردی از خود برتر دیدم ۔

* * * *

حکایت

 موسی علیہ السلام ، درویشی را دید از برہنگی بہ ریگ اندر شدہ ۔ گفت : ای موسی دعا کن تا خدا عزوجل مرا کفافی دہد کہ از بی طاقتی بجان آمدم ۔ موسی دعا کرد و برفت ۔ پس از چند روز کہ باز آمد از مناجات ، مرد را دید گرفتار و خلقی انبوہ برو گرد آمدہ ۔ گفت : این چہ حالت است ؟ گفتند : خمر خوردہ و عربدہ کردہ و کسی را کشتہ ، اکنون بہ قصاص فرمودہ اند ۔ و لطیفان گفتہ اند :

گربہ مسكین اگر پر داشتی

 تخم گنجشك از جہان برداشتی

عاجز باشد كہ دست قوت یابد

 برخیزد و دست عاجزان برتابد

و لو بسط اللہ الرزق لعبادہ لبعوا فی الارض :

موسی علیہ السلام بہ حم جہان آفرین اقرار کرد و از تجاسر خویش استغفار ۔

ماذا اخاضک یا مغرور فی الخطر

حتی ہلکت فلیت النمل لم یطر

بندہ چو جاہ آمد و سیم و زرش

 سیلی خواہد بہ ضرورت سرش

آن نشنیدی كہ فلاطون چہ گفت

 مور ہمان بہ كہ نباشد پرش ؟

پدر را عسل بسیار است ولی پسر گرمی دارست۔

آن كس كہ توانگرت نمی گرداند

 او مصلحت تو از تو بہتر داند

* * * *

حکایت

 عربی را دیدم در حلقہ جوہریان بصرہ کہ حکایت ہمی کرد کہ وقتی در بیابانی راہ گم کردہ بودم و از زاد معنی چیزی با من نماندہ بود و دل بر ہلاک نہادہ کہ ہمی ناگاہ کیسہ ای یافتم پر مروارید۔ ہرگز آن ذوق و شادی فراموش نکنم کہ پنداشتم گندم بریان است ، باز آن تلخی و نومیدی کہ معلوم کردم کہ مروارید است ۔

در بیابان خشك و ریگ روان

تشنہ را در دہان ، چہ در چہ صدف

مرد بی توشہ كاو فتاد از پای

 بر كمربند او چہ زر، چہ خزف

* * * *

 حکایت

  ہمچنین در قاع بسیط مسافری گم شدہ بود و قوت و قوتش بہ آخر آمدہ و درمی چند بر میان داشت ۔ بسیاری بگردید و رہ بہ جایی نبرد ، پس بہ سختی ہلاک شد ۔ طایفہ ای برسیدند و درمہا دیدند پیش رویش نہادہ و بر خاک نبشتہ :

گر ہمہ زر جعفری دارد

 مرد بی توشہ برنگیرد كام

در بیابان فقیر سوختہ را

 شلغم پختہ بہ كہ نقرہ خام

* * * *

حکایت

  ہرگز از دور زمان ننالیدہ بودم و روی از گردش آسمان درہم نکشیدہ مگر وقتی کہ پایم برہنہ ماندہ بود و استطاعت پای پوشی نداشتم ۔ بہ جامع کوفہ درآمدم دلتنگ ، یکی را دیدم کہ پای نداشت ۔ سپاس نعمت حق بجای آوردم و بر بی کفشی صبر کردم۔

مرغ بریان بہ چشم مردم سیر

 كمتر از برگ ترہ  بر خوان  است

و آنكہ را دستگاہ  و قوت نیست

 شلغم پختہ مرغ بریان است

* * * *

حکایت

  یكی از ملوک با تنی چند از خاصان در شکارگاہی بہ زمستان از عمارت دور افتادند تا شب درآمد ۔ خانہ دہقانی دیدند ۔ ملک گفت : شب آنجا رویم تا زحمت سرما نباشد ۔ یکی از وزرا گفت : لایق قدر پادشاہ نیست بہ خانہ دہقانی التجا کردن ، ہم اینجا خیمہ زنیم و آتش کنیم ۔ دہقان را خبر شد ، ماحضری ترتیب کرد و پیش آورد و زمین ببوسید و گفت : قدر بلند سلطان نازل نشدی ولیکن نخواستند کہ قدر دہقان بلند گردد۔ سلطان را سخن گفتن او مطبوع آمد ، شبانگاہ بہ منزل او نقل کردند ، بامدادانش خلعت نعمت فرمود ۔ شنیدندش کہ قدمی چند در رکاب سلطان ہمی رفت و می گفت :

ز قدر و شوكت سلطان نگشت چیزی كم

 از التفات بہ مہمانسرای دہقانی

كلاہ گوشہ دہقان بہ آفتاب رسد

 كہ سایہ بر سرش انداخت چون تو سلطانی

* * * *

 حکایت

بازرگانی را شنیدم کہ صد و پنجاہ شتر بار داشت و چہل بندہ خدمتکار۔ شبی در جزیرہ کیش مرا بہ حجرہ خویش آورد ۔ ہمہ شب نیازمند از سخنہای پریشان گفتن کہ فلان انبازم بہ ترکستان و فلان بضاعت بہ ہندوستان است و این قبالہ فلان زمین است و فلان چیز را فلان ضمین ۔ گاہ گفتی : خاطر اسکندریہ دارم کہ ہوایی خوش است ۔ باز گفتی : نہ ، کہ دریای مغرب مشوش است ؛ سعدیا ، سفری دیگر در پیش است ، اگر آن کردہ شود بقیت عمر خویب بہ گوشہ بنشینم۔ گفتم : آن کدام سفرست ؟ گفت : گوگرد پارسی خواہم بردن بہ چین کہ شنیدم قیمتی عظیم دارد و از آنجا کاسہ چینی بہ روم ارم و دیبای رومی بہ ہند و فولاد ہندی بہ حلب و آبگینہ حلبی بہ یمن و برد یمانی بہ پارس و زان پس ترک تجارت کنم و بہ دکانی بنشینم۔ انصاف ، ازین ماخولیا چندان فرو گفت کہ بیش طاقت گفتنش نماند ۔ گفت : ای سعدی ، تو ہم سخنی بگوی از آنہا کہ دیدہ ای و شنیدہ۔ گفتم :

آن شنیدستی كہ در اقصای غور

 بار سالاری بیفتاد از ستور

گفت : چشم تنگ دنیادوست را

 یا قناعت پر كند یا خاك گور

* * * *

حکایت

  مالداری را شنیدم کہ بہ بخل معروف بود کہ حاتم طایی در کرم ۔ ظاہر حالش بہ نعمت دنیا آراستہ و خست نفس جبلی در وی ہمچنان متمکن ، تا بجایی کہ نانی بہ جانی از دست ندادی و گربہ بوہریرہ را بہ لقمہ ای نواختی و سگ اصحاب کہف را استخوانی نینداختی ۔ فی الجملہ خانہ او را کس ندیدی درگشادہ و سفرہ او را سرگشادہ ۔

درویش  بجز بوی طعامش نشنیدی

 مرغ از پس نان خوردن او ریزہ نچیدی

شنیدم کہ بہ دریای مغرب اندر ، راہ مصر را برگرفتہ بود و خیال فرعونی در سر ، حتی اذا ادرکہ الغرق ، بادی مخالف کشتی برآمد۔

با طبع ملولت  چہ كند ہر كہ نسازد؟

 شرطہ ہمہ وقتی نبود لایق كشتی

دست تضرع چہ سود بندہ محتاج را؟

 وقت دعا بر خدای ، وقت كرم در بغل

از زر و سیم ، راحتی برسان

 خویشتن ہم تمتعی برگیر

وآنگہ این خانہ كز تو خواہد ماند

 خشتی از سیم و خشتی از زرگیر

آوردہ اند کہ در مصر اقارب درویش داشت ، بہ بقیت مال او توانگر شدند و جامہ ہای کہن بہ مرگ او بدریدند و خز و دمیاطی بریدند۔ ہم در آن ہفتہ یکی را دیدم از ایشان : بر بادپایی روان ، غلامی در پی دوان ۔

وہ كہ گر مردہ باز گردیدی

بہ میان قبیلہ و پیوند

رد میراث ، سخت تر بودی

 وارثان را ز مرگ خویشاوند

بہ سابقہ معرفتی کہ میان ما بود آستینش گرفتم و گفتم :

بخور، این نیك سیرت سرہ مرد

 كان نگونبخت گرد كرد و نخورد

* * * *

حکایت

 صیادی ضعیف را ماہی قوی بدام افتاد ۔ طاقت حفظ آن نداشت ۔ ماہی بر او غالب امد و دام از دستش در ربود و برفت۔

شد غلامی كہ آب جوی آرد

 جوی آب آمد و غلام ببرد

دام  ہر بار ماہی آوردی

 ماہی این بار رفت و دام ببرد

دیگر صیادان دریغ خوردند و ملامتش کردند کہ چنین صیدی در دامت افتاد و ندانستی نگاہ داشتن ۔ گفت : ای برادران ، چہ توان کردن ؟ مرا روزی نبود و ماہی را ہمچنان روزی ماندہ بود ۔ صیاد بی روزی در دجلہ نگیرد و ماہی بی اجل بر خشک نمیرد ۔

* * * *

حکایت

دست و پا بریدہ ای ہزارپایی بکشت ۔ صاحبدلی بر او گذر کرد و گفت : سبحان اللہ ، با ہزار پای کہ داشت چون اجلش فرا رسید از بی دست و پایی گریختن نتوانست ۔

چون آید ز پی دشمن جان ستان

ببندد اجل پای اسب دوان

در آن دم كہ دشمن پیاپی رسید

 كمان كیانی نشاید كشید

 * * * *

 حکایت

ابلہی دیدم سمین ، خلعتی ثمین بر بر و مرکبی تازی در زیر و قصبی مصری بر سر کسی گفت : سعدی چگونہ ہمی بینی این دیبای معلم برین حیوان لایعلم ؟ گفتم :

قد شابہ بالوری حمار

عجلا جسدا لہ خوار

یک خلقت زیبا بہ از ہزار خلعت دیبا۔

بہ آدمی نتوان گفت ماند این حیوان

مگر دراعہ و دستار و نقش بیرونش

بگرد در ہمہ اسباب و ملك و ہستی او

كہ ہیچ چیز نبینی حلال جز خونش

* * * *

 حکایت

دزدی گدایی را گفت شرم نداری کہ دست از برای جوی  سیم پیش ہر لئیم دراز می کنی ؟ گفت :

دست دراز از پی یك حبہ سیم

 بہ كہ ببرند بہ دانگی و نیم :

* * * *

 حکایت

 مشت زنی را حکایت کنند کہ از دہر مخالف بفغان آمدہ و حلق فراخ از دست تنگ بجان رسیدہ ۔ شکایت پیش پدر برد و اجازت خواست کہ عزم سفر دارم مگر بہ قوت بازو دامن کامی فراچنگ آرم ۔

فضل و ہنر ضایع است تا ننماید

 عود بر آتش نہند و مشك بشایند

پدر گفت : ای پسر!خیال محال از سر بدر کن و پای قناعت در دامن سلامت کش  کہ بزرگان گفتہ اند : دولت نہ کوشیدن است ، چارہ کم جوشیدن است ۔

كسی نتواند گرفت دامن دولت بہ زور

كوشش بی فایدہ است ، وسمہ بر ابروی كور

اگر بہ ہر مویت دو صد ہنر باشد

ہنر بہ كار نیاید چو بخت بد باشد

پسر گفت : ای پدر فوائد سفر بسیار است از نزہت خاطر و جر منافع و دیدن عجائب و شنیدن غرائب و تفرج بلدان و مجاورت خلان و تحصیل جاہ و ادب و مزید مال و مکتسب و معرفت یاران و تجربت روزگاران چنانکہ سالکان طریقت گتفہ اند:

تا بہ دكان و خانہ در گروی

 ہرگز ای خام ! آدم نشوی

برو اندر جہان تفرج كن

 پیش از آن روز كہ ، كز جہان بروی

پدر گفت : ای پسر ، منافع سفر چنین کہ گفتی بی شمار است ولیکن مسلم پنج طایفہ راست : نخست بازرگانی کہ با وجود نعمت و مکنت ، غلامان و کنیزان دارد دلاویز و شاگردان چابک ۔ ہر روزی بہ شہری و ہر شب بہ مقامی و ہر دم بہ تفرجگاہی از نعیم دنیا متمتع ۔

منعم بہ كوہ و دشت و بیابان غریب نیست

ہر جا كہ رفت خیمہ زد و خوابگاہ ساخت

آن را كہ بر مراد جہان نیست دسترس

در زاد و بوم خویش غریب است و ناشناخت

دومی عالمی کہ بہ منطق شیرین و قوت فصاحت و مایہ بلاغت ہر جا کہ رود بہ خدمت او اقدام نمایند و اکرام کنند ۔

وجود مردم دانا مثال زر طلی  است

 كہ ہر كجا برود قدر و قیمتش دانند 

بزرگ زادہ نادان بہ شہر واماند

 كہ در دیار غریبش بہ ہیچ نستانند

 سیم خوبریویی کہ درون صاحبدلان بہ مخالطت او میل کند کہ بزرگان گفتہ اند : اندکی جمال بہ از بسیاری مال و گویند روی زیبا مرہم دلہای خستہ است و کلید درہای بستہ لاجرم صحبت او را ہمہ جای غنیمت شناسند و خدمتش منت دانند ۔

شاہد آنجا كہ رود، حرمت و عزت بیند

 ور برانند بہ قہرش ، پدر و مادر خویش

پر طاووس در اوراق مصاحفدیدم

ہر كجا پای نہد دست ندارندش پیش

چو در پسر موافقی و دلبری بود

اندیشہ نیست گر پدر از وی بری بود

او گوہر است ، گو صدفش در جہان مباش

در یتیم را ہمہ كس مشتری بود

 چہارم خوش آوازی کہ بہ حنجرہ داوودی آب از جریان و مرغ از طیران باز دارد ۔ پس بوسیلت این فضیلت دل مشتاقان صید کند و اربابی معنی بہ منادمت او رغبت نمایند و بہ انواع خدمت  کنند ۔

چہ خوش باشد آہنگ نرم حزین

بہ گوش حریفان مست صبوح

بہ از روی زیباست آواز خوش

 كہ آن حظ نفس است و این قوت روح

یا کمینہ پیشہ وری کہ بہ سعی بازو کفافی حاصل کند تا آبروی از بہر نان ریختہ نگردد ، چنانکہ خردمندان گفتہ اند :

گر بہ غریبی رود از شہر خویش

 سختی و محنت نبرد پنبہ دوز

ور بہ خرابی فتد ار مملكت

گرسنہ خفتد ملك نیم روز

چنین صفتہا کہ بیان کردم ای فرزند در سفر موجب جمعیت خاطر ست و داعیہ طیب عیش و آنکہ ازین جملہ بی بہرہ است بہ خیال باطل در جہان برود و دیگر کسش نام و نشان نشنود۔

ہر آنكہ گردش گیتی بہ كین او برخاست

 بہ غیر مصلحتش رہبری كند ایام

كبوتری كہ دگر آشیان نخواہد دید

قضا ہمی بردش تا بہ سوی دانہ دام

پسر گفت : ای پدر ، قول حما را چگونہ مخالفت کنیم کہ گفتہ اند : رزق ار چہ مقسوم است ، بہ اسباب حصول تعلق شرط است و بلا اگر چہ مقدور از ابواب دخول آن احتراز واجب ۔

رزق اگر چند بی گمان برسد

 شرط عقل است جستن از درہا

ورچہ كس بی اجل نخواہد مرد

تو مرو در دہان اژدرہا

درین صورت کہ منم با پیل دمان بزنم و با شیر ژیان پنجہ درافکنم ۔ پس مصلحت آن است ای پدر کہ سفر کنم کزین پیش طاقت بینوایی نمی آرم۔

چون مرد در فتاد ز جای و مقام خویش

 دیگر چہ غم خورد، ہمہ آفاق جای او است

شب ہر توانگری بہ سرایی ہمی روند

 درویش ہر كجا كہ شب آمد سرای او است

این بگفت و پدر را وداع کرد و ہمت خواست و روان شد و با خود ہمی گفت :

ہنرور چو بختش نباشد بہ كام

 بہ جایی رود كش ندانند نام

ہمچنین تا برسید بہ کنار آبی کہ سنگ از صلابت او بر سنگ ہمی آمد و خروش بہ فرسنگ رفت ۔

سہمگین آبی كہ مرغابی در او ایمن نبود

 كمترین اوج ، آسیا سنگ از كنارش در ربود

گروہی مردمان را دید ہر یک بہ قراضہ ای د رمعبر نشستہ و رخت سفر بستہ ۔ جوان را دست عطا بستہ بود ، زبان ثنا برگشود ۔ چندانکہ زاری کرد یاری نکردند ۔ ملاح بی مروت بخندہ برگردید و گفت :

زر نداری نتوان رفت بہ زور از دریا

 زور دہ مردہ چہ باشد، زر یك مردہ بیار

جوان را دل از طعنہ ملاح بہم آمد ۔ خواست کہ ازو انتقام کشد ، کشتہ رفتہ بود ۔ آواز داد و گفت : اگر بدین جامہ کہ پوشیدہ دارم قناعت کنی دریغ نیست ۔ ملاح طمع کرد و کشتی بازگردانید ۔

بدوزد شرہ  دیدہ ہوشمند

 در آرد طمع ، مرغ و ماہی ببند

چندانکہ ریش و گریبان بہ دست جوان افتاد بہ خود درکشید و ببی محابا کوفتن گرفت ۔ یارش از کشتی بدر آمد تا پشتی کند ، ہمچنین درشتی دید و پشت بداد ۔ جز این چارہ نداشتند کہ با  او بہ مصالحت گرایند و بہ اجرت مسامحت نمایند ، کل مدارہ صدقہ ۔

چو پرخاش بینی تحمل بیار

 كہ سہلی ببندد در كار زار

بہ شیرین زبانی و لطف و خوشی

 توانی كہ پیلی بہ مویی كشی

بہ عذر ماضی در قدمش افتادند و بوسہ ی چندی بہ نفاق بر سو چشمش دادند ۔ پس بہ کشتی درآوردند و روان شدند ۔ تا برسیدند بہ ستونی از عمارت یونان در آب ایستادہ ۔ ملاح گفت : کشتی را خلل ہست ، یکی از شما کہ دلاور تر است باید کہ بدین ستون برود و خطام کشتی بگیرد تا عمارت کنیم ۔ جوان بغرور دلاوری کہ در سر داشت از خصم دل آزردہ نیندیشید و قول حکما کہ گفتہ اند : ہر کہ را رنجی بہ دل رسانیدی اگر در عقب آن صد راحت برسانی از پاداش آن یک رنجش ایمن مباش کہ پیکان از جراحت بدر آید و آزار در دل بماند ۔

چو خوش گفت بكتاش با خیل تاش

 چو دشمن خراشیدی ایمن مباش

مشو ایمن كہ تنگ دل گردی

 چون ز دستت دلی بہ تنگ آید

سنگ بر بارہ حصار  مزن

 كہ بود از حصار سنگ آید

چندانکہ مقود کشتی بہ ساعد برپیچید و بالای ستون رفت ، ملاح زمام از کفش درگسلانید و کشتی براند۔ بیچارہ متحیر بماند ، روزی دوبلا و محنت کشید و سختی دید ۔ سیم خوابش گریبان گرفت و بہ آب انداخت ۔ بعد شبانروزی دگر برکنار افتاد از حیاتش رمقی ماندہ ۔ برگ درختان خوردن گرفت و بیخ گیاہان برآوردن تا اندکی قوت یافت ۔ سر دربیابان نہاد و ہمی رفت تا تشنہ و بی طاقت بہ سر بہ چاہی رسید ، قومی بر او گرد آمدہ و شربتی آب بہ پشیزی ہمی آشامیدند۔ جوان را پشیزی نبود ، طلب کرد و بیچارگی نمود رحمت نیاوردند ۔ دست تعدی دراز کرد میسر نشد ۔ بضرورت تنی چند را فرو کوفت ، مرداتن غلبہ کردند و بی محابا بزدند و مجروح شد ۔

پشہ چو پر شد بزند پیل را

 با ہمہ تندی و صلابت كہ او است

مورچگان را چو بود اتفاق

 شیر ژیان را بدرانند پوست

بحکم ضرورت در پی کاروانی افتاد و برفت ۔ شبانگہ برسیدند بہ مقامی کہ از دزدان پر خطر بود ۔ کاروانیان را دید لرزہ بر اندام اوفتادہ و دل بر ہلاک نہادہ ۔ گفت : اندیشہ مدارید کہ منم درین میان کہ بتنہا پنجاہ مرد را جواب می دہم و دیگران جوانان ہم یاری کنند ۔ این بگفت و مردم کاروان را بہ لاف او دل قوی گشت و بہ صحبتش شادمانی کردند و بہ زاد و آبش دستگیری واجب دانستند ۔ جوان را آتش معدہ بالا گرفتہ بود و عنان طاقت از دست رفتہ ۔ لقمہ ای چند از سر اشتہا تناول کرد و دمی چند از آب در سرش آشامید تا دیو درونش بیارمید و بخفت ۔ پیرمردی جہان دیدہ در آن میان بود ، گفت : ای یاران ، من ازین بدرقہ شما اندیشناکم نہ چندانکہ از دزدان ۔ چنانکہ حکایت کنند کہ عربی را درمی چند گرد آمدہ بود و بشب از تشویش لوریان در خانہ تنہا خوابش نمی برد ۔ یکی از دوستان را پیش خود آورد ۔ تا وحشت تنہایی بہ دیدار او منصرف کند و شبی چند در صحبت او بود چندانکہ بر درمہایش اطلاع یافت ، ببرد و بخورد و سفر کرد ۔ بامدادان دیدند عرب را گریانن و عریان ۔ گفتند : حال چیست مگر آن درمہای تو را دزد برد ؟ گفت : لا واللہ بدرقہ برد۔

ہرگز ایمن ز مار ننشستم

 كہ بدانستم آنچہ خصلت او است

زخم دندان دشمنی بتر است

كہ نماید بہ چشم مردم دوست

چہ می دانید؟ اگر این ہم از جملہ دزدان باشد کہ بعغیاری در میان ما تعبیہ شدہ است ۔ تا بہ وقت فرصت یارا ن را خبر دہد ۔ مصلحت آن بینم کہ مر او را خفتہ بمانیم و برانیم ۔ جوانان را تدبیر پیر استوار آمد و مہابتی از مشت زن در دل گرفتند و رخت برداشتند و جوان را خفتہ بگذاشتند ۔ آنگہ خبر یافت کہ آفتاب در کف تافت ۔ سر برآورد و کاروان رفتہ دید۔ بیچارہ بسی بگردید و رہ بجایی نبرد ۔ تشنہ و بینوا روی بر خاک و دل بر ہلاک نہادہ ہمی گفت :

درشتی كند با غریبان كسی

 كہ نابود باشد بہ غربت بسی

مسکین درین سخن بود کہ پادشہ پسری بصید از لشکریان دور افتادہ بود ، بالای سرش ایستادہ ہمی شنید و در ہیاتش نگہ می کرد۔ صورت ظاہرش پاکیزہ و صورت حالش پریشان ۔ پرسید : از کجایی وبدین جایگہ چون افتادی ؟ برخی از آنچہ بر سر او رفتہ بود اعادت کرد ۔ ملک زادہ را بر حال تباہ او رحمت آمد ، خلعت و نعمت داد و معتمدی با وی فرستاد تا بہ شہر خویش آمد ۔ پدر بہ دیدار او شادمانی کرد و بر سلامت حالش شکر گفت ۔ شبانگہ ز آنچہ بر سر او گذشتہ بود از حالت کشتی و جور ملاح و روستایان بر سر چاہ و غدر کاروانیان با پدر می گفت ۔ پد رگفت : ای پسر ، نگفتمت ہنگام رفتن کہ تہیدستان را دست دلیری بستہ است و پنجہ شیری شکستہ ؟

چو خوش گفت آن تہی دست سلحشور

 جوی زر  بہتر از پنجاہ من زور

پسر گفت : ای پدر ہر آینہ تا رنج نبری گنج نبری و تا جان در خطر ننہی بر دشمن ظفر نیابی و تا دانہ پریشان نکنی خرمن برنگیری۔ نبینی بہ اندک مایہ رنجی کہ بردم چہ تحصیل راحت کردم و بہ نیشی کہ خوردم چہ مایہ عسل آوردم۔

گرچہ بیرون ز رزق نتوان خورد

 در طلب كاہلی نشاید كرد

غواص اگر اندیشہ كند كام نہنگ

ہرگز نكند در گرانمایہ بہ چنگ

آسیا سنگ زیرین متحرک نیست لاجرم تحمل بار گران ہمی کند۔

چو خورد شیر شرزہ در بن غار؟

 باز افتادہ را چہ قوت بود

تا تو در خانہ صید خواہی كرد

 دست و پایت چو عنكبوت بود

پدر گفت : ای پسر ، تو را درین نوبت فلک یاوری کرد و اقبال رہبری کہ صاحب دولتی در تو رسید و بر تو ببخشایید و کسر حالت را بہ تفقدی جبر کرد و چنین اتفاق نادر افتد و بر نادر حکم نتوان کرد ۔ زنہار تا بدین طمع دگر بارہ گرد ولع نگردی ۔

صیاد نہ ہر بار شگالی ببرد

 افتد كہ یكی روز پلنگی بخورد

چنانكہ یکی از ملوک پارس نگینی گرانمایہ بر انگشتری بود ۔ باری بحکم تفرج با تنی چند از خاصان بہ مصلای شیراز برون رفت ۔ فرمود تا انگشتری را بر گنبد عضد نصب کردند تا ہر کہ تیر از حلقہ انگشتری بگذراند خاتم او را باشد ۔ اتفاقا چہارصد حکم انداز کہ در خدمت او بودند جملہ خطا کردند مگر کودکی بر بام رباطی کہ بہ بازیچہ تیر از ہر طرفی می انداخت ۔ باد صبا تیر او را بہ حلقہ انگشتری در بگذرانید ۔ و خلعت و نعمت یافت و خاتم بہ وی ارزانی داشتند ۔ پسر تیر و کمان را بسوخت۔ گفتند : چرا کردی ؟ گفت : تا رونق نخستین بر جای بماند ۔

گہ بود از حكیم روشن رایی

 بر نیاید درست تدبیری

گاہ باشد كہ كودكی نادان

بہ غلط بر ہدف زند تیری

* * * *

حکایت

 درویشی را شنیدم کہ بہ غاری در نشستہ بود و در بہ روی از جہانیان بستہ و ملوک و اغنیا را درچشم ہمت او شوکت و ہیبت نماندہ ۔

ہر كہ بر خود در سوال گشود

 تا بمیرد نیازمند بود

آز بگذار و پادشاہی كن

گردن بی طمع بلند بود

یکی از ملوک آن طرف اشارت کرد کہ توقع بہ کرم اخلاق مردان چنین است کہ بہ نمک با ما موافقت کنند ۔ شیخ رضا داد ۔ بحکم آنکہ اجابت دعوت سنت است۔ دیگر روز ملک بعذر قدمش رفت ۔ عابد از جای برجست و در کنارش قرار گرفت و تلطف کرد و ثنا گفت۔ چو غایب شد یکی ا زاصحاب پرسید شیخ را کہ چندین ملاطفت امروز با پادشہ کہ تو کرد ی خلاف عادت بود و دیگر ندیدیم ۔ گفت : نشنیدہ ای کہ گفتہ اند :

ہر كہ را بر سماط بنشستی

 واجب آمد بہ خدمتش برخاست

گوش تواند كہ ہمہ عمر وی

 نشنود آواز دف و چنگ و نی

دیدہ شكیبد ز تماشای باغ

 بی گل و نسرین بہ سر آرد دماغ

ور نبود بالش آگندہ پر

 خواب توان كرد خزف زیر سر

ور نبود دلبر ہمخوابہ پیش

 دست توان كرد در آغوش خویش

وین شكم بی ہنر پیچ پیچ

 صبر ندارد كہ بسازد بہ ہیچ

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

   باب چہارم : در فواید خاموشی 

حکایت

 یکی را از دوستان گفتم : امتناع سخن گفتنم بعلت آن اختیار آمدہ است در غالب اوقات کہ در سخن نیک و بد اتفاق افتد و دیدہ دشمنان جز بر بدی نمی آید ۔ گفت : دشمن آن بہ کہ نیکی نبیند ۔

ہنر بہ چشم عداوت ، بزرگتر عیب است

 گل است سعدی و در چشم دشمنان خار است

نور گیتی فروز چشمہ ہور

 زشت باشد بہ چشم موشك كور

* * * *

  حکایت

  بازرگانی را ہزار دینار خسارت افتاد ۔ پسر را گفت : نباید کہ این سخن با کسی درمیان نہی ۔ گفت : ای پدر ، فرمان توراست ، نگویم ولی مرا بر فایدہ این مطلع گردانی کہ مصلحت در نہان داشتن چیست ؟ گفت : تا مصیبت دو نشود یکی نقصان مایہ و دیگر شماتت ہمسایہ۔

مگوی اندہ خویش با دشمنان

 كہ لا حول گویند شادی كنان

* * * *

حکایت

جوانی خردمند از فنون فضایل حظی وافر داشت و طبعی نافر ، چندانکہ در محافل دانشمندان نشستی زبان سخن ببستی ۔ باری پدرش گفت : ای پسر ، تو نیز آنچہ دانی بگوی ۔ گفت : ترسم کہ بپرسند از آنچہ ندانم و شرمساری برم۔

نشنیدی كہ صوفیی می كوفت

 زیر نعلین خویش میخی چند؟

آستینش گرفت سرہنگی

كہ بیا نعل بر ستورم بند

* * * *

 حکایت 

  عالمی معتبر را مناظرہ افتاد با یکی از ملاحدہ لعنہم اللہ علی حدہ و بہ حجت با او بس نیامد ، سپر بینداخت و برگشت ۔ کسی گفتش تو را با چندین فضل و ادب کہ داری با بی دینی حجت نماند ؟ گفت : علم من قرآن است و حدیث و گفتار مشایخ و او بدینہا معقد نیست و نمی شنود ۔ مرا شنیدن کفر او بہ چہ کار آید ۔

آن كس كہ بہ قرآن و خبر زو نرہی

 آنست جوابش كہ جوابش ندہی

* * * *

 حکایت

  یک روز جالینوس ابلہی را دید دست در گریبان دانشمندی زدہ و بی حرمتی ہمی کرد ۔ گفت : اگر این نادان نبودی کار وی با نادانان بدینجا نرسیدی ۔

دو عاقل را نباشد كین و پیكار

 نہ دانایی ستیزد با سبكسار

اگر نادان بہ وحشت سخت گوید

 خردمندش بہ نرمی دل بجوید

دو صاحبدل نگہدارند مویی

 ہمیدون سركشی ، آزرم جویی

و گر بر ہر دو جانب جاہلانند

 اگر زنجیر باشد بگسلانند

یكی را زشتخویی داد دشنام

 تحمل كرد و گفت ای خوب فرجام

بتر زانم كہ خواہی گفتن آنی

 كہ دانم عیب من چون من ندانی

* * * *

 حکایت

یکی از حکما را شنیدم کہ می گفت : ہرگز کسی بہ جہل خویش اقرار نکردہ است مگر آ«کسی کہ چون دیگری در سخن باشد ہمچنان ناتمام گفتہ سخن آغاز کند ۔

سخن را سر است ای خداوند و بن

 میاور سخن در میان سخن

خداوند تدبیر و فرہنگ و ہوش

 نگوید سخن تا نبیند خموش 

* * * *

 حکایت

 تنی چند از بندگان محمود گفتند حسن میمندی را کہ سلطان امروز تو را چہ گفت در فلان مصلحت ؟ گفت : بر شما ہم پوشیدہ نباشد ۔ گفتند : آنچہ با تو گوید بہ امثال ما گفتن روا ندارد ۔ گتف : بہ اعتماد آنکہ داند کہ نگویم ، پس چرا ہمی پرسید؟

نہ سخن كہ برآید بگوید اہل شناخت

 بہ سر شاہ سر خویشتن نباید باخت

* * * *

 حکایت

  در عقد بیع سرایی متردد بود م ۔ جہودی گفت : آخر من از کدخدایان این محلتم وصف این خانہ چنانکہ ہست از من پرس ، بخر کہ ہیتچ عیبی ندارد ۔ گفتم : بجز آنکہ تو ہمسایہ منی ۔

خانہ ام را كہ چون تو ہمسایہ است

 دہ درم سیم بد عیار ارزد

لكن امیدوارم باید بود

 كہ پس از مرگ تو ہزار ارزد

* * * *

  حکایت

  شاعری پیش امیر دزدان رفت و ثنایی بر او بگفت ۔ فرمود تا جامہ ازو برکنند و از دہ بدر کنند۔ مسکن برہنہ بہ سرما ہمی رفت۔۔ سگان در قفای وی افتادند ۔ خواست تا سنگی بردارد و سگان را دفع کند ، در زمین یخ گرفتہ بود ، عاجز شد ، گتف : این چہ حرامزادہ مردمانند، سگ را گشادہ اند و سنگ را بستہ ۔ امیر از غرفہ بدید و بشنید و بخندید ، گفت : ای حکیم ، از من چیزی بخواہ ۔ گفت : جامہ خود را می خواہم اگر انعام فرمایی ۔ رضینا من نوالک بالرحیل۔

امیدوار بود آدمی بہ خیر كسان

 مرا بہ خیر تو امید نیست ، شر مرسان

سالار دزدان را رحمت بروی آمد و جامہ باز فرمود و قبا پوستینی برو مزید کرد و درمی چند۔

* * * *

حکایت

 منجمی بہ خانہ درآمد ، یکی مرد بیگانہ را دید با زن او بہم نشستہ ۔ دشنام و سقط گفت و فتنہ و آشوب برخاست ۔ صاحبدلی کہ برین واقف بود گفت:

تو بر اوج فلك چہ دانی چیست ؟

 كہ ندانی كہ در سرایت كیست ؟!

* * * *

حکایت

 خطیبی کریہ الصوت خود را خوش آواز پنداشتی و فریاد بیہدہ برداشتی ۔ گفتی نعیب غراب البین در پردہ الحان است یا آیت انكر الاصوات لصوت الحمیر در شان او ۔

مردم قریہ بعلت جاہی کہ داشت بلیتش می کشیدند و اذیتش را مصلحت نمی دیدند تا یکی از خطبای آن اقلیم کہ با او عداوتی نہانی داشت باری بپرسش آمدہ بودش ۔ گفت : تو را خوابی دیدہ ام ، خیر باد ۔ گفتا : چہ دیدی ؟ گفت : چنان دیدم کہ تو را آواز خوش بودی و مردمان از انفاس تو در  را حت ۔ خطیب اندرین لختی بیندیشید و گفت : این مبارک خواب است کہ ددی کہ مرا بر عیب خود واقف گردانیدی ، معلوم شد کہ آواز ناخوش دارم و خلق از بلند خواندن من در رنج ، تو کردم کزین پس خطبہ نگویم مگر بآہستگی۔

از صحبت دوستی برنجم

 كاخلاق بدم حسن نماید

عیبم ہنر و كمال بیند

 خارم گل و یاسمن نماید

كو دشمن شوخ چشم  ناپاك

 تا عیب مرا بہ من نماید

* * * *

حکایت

  شخصی در مسجد سنجار بتطوع گفتی بہ ادایی کہ مستمعان را ازو نفرت بودی و صاحب مسجد امیری بود عادل ، نیک سیرت ، نمی خواستش کہ دل آزردہ گردد، گفت : ای جوانمرد ، این مسجد را موذنانند قدیم ہر یکی را پنج دینار مرتب داشتہ ام تو را دہ دینار می دہم تا جایی دیگر بروی ۔ برین قول اتفاق کردند و برفت۔ پس از مدتی درگذری پیش امیر بازآمد ۔ گفت : ای خداوند ، برمن حیف کردی کہ بہ دہ دینار از آن بقعہ بدر کردی کہ اینجا کہ رفتہ بیست دینارم ہمی دہد تا جای دیگر روم و قبول نمی کنم ۔ امیر از خندہ بی خود گشت و گفت : زنہار تا نستانی کہ بہ پنجاہ راضی گردند۔

بہ تیشہ كس نخراشد ز روی خارا گل

 چنانكہ بانگ درشت تو می خراشد دل

* * * *

حکایت

  ناخوش آوازی بہ بانگ بلند قرآن ہمی خواند ۔ صاحبدلی بر او بگذشت گفت : تو را مشاہرہ چندست ؟ گفت : ہیچ ۔ گفت : پس این زحمت خود چندان چرا ہمی دہی ؟ گفت : از بہر خدا می خوانم ۔ گفت : از بہر خدا مخوان ۔

گر تو قرآن بدین نمط خوانی

 ببری رونق مسلمانی

 ۔۔۔۔۔۔۔۔

باب پنجم : در عشق و جوانی

حکایت

  حسن میمندی را گفتند سلطان محمود  چندین بندہ صاحب جمال دارد کہ ہر یکی بدیع جہانی اند  ، چگونہ افتادہ است کہ با ہیچ یک از ایشان میل و محبتی ندارد چنانکہ با ایاز کہ حسنی زیادتی ندارد ؟ گفت : ہر چہ بہ دل فرو آید در دیدہ نکو نماید ۔

ہر كہ سلطان مرید او باشد

 گر ہمہ بد كند، نكو باشد

وآنكہ را پادشہ بیندازد

 كسش از خیل خانہ ننوازد

كسی بہ دیدہ انكار گر نگاہ كند

 نشان صورت یوسف دہد بہ ناخوبی

و گر بہ چشم ارادت نگہ كنی در دیو

 فرشتہ ایت نماید بہ چشم كروبی

* * * *

حکایت

گویند خواجہ ای را بندہ ای نادرالحسن بود و با وی سبیل مودت و دیانت نظری داشت ۔ بایکی از دوستان گفت : دریغ این بندہ با حسن و شمایلی کہ دارد اگر زبان درازی و بی ادبی نکردی۔ گفت : برادر ، چو اقرار دوستی کردی توقع خدمت مدار کہ چون عاشق و معشوقی در میان آمد مالک و مملوک برخاست ۔

خواجہ با بندہ پری رخسار

 چون درآمد بہ بازی و خندہ

نہ عجب كو چو خواجہ حكم كند

وین كشد بار ناز چون بندہ

 * * * *

حکایت 

پارسایی را دیدم بہ محبت شخصی گرفتار ، نہ طاقت صبر و نہ یارای گفتار۔ چندانکہ ملامت دیدی و غرامت کشیدی ترک تصابی نگفتی و گفتی :

كوتہ نكنم ز دامنت دست

 ور خود بزنی بہ تیغ تیزم

بعد از تو ملاذ و ملجاءیی نیست

 ہم در تو گریزم ، ار گریزم

باری ملامتش کردم و گفتم : عقل نفیست را چہ شد تا نفس خسیس غالب آمد ؟ زمانی بفکرت فرو رفت و گفت ک

ہر كجا سلطان عشق آمد، نماند

 قوت بازوی تقوا را محل

پاكدامن چون زید بیچارہ ای

 اوفتادہ تا گریبان در وحل

 * * * *

حکایت 

  یکی را دل از دست رفتہ بود و ترک جان کردہ و مطمح نظرش جایی خطرناک و مظنہ ہلاک ۔ نہ لقمہ ای کہ مصور شدی کہ بہ کام آید یا مرغی کہ بہ دام افتد ۔

چو در چشم شاہد نیاید زرت

 زر و خاك یكسان نماید برت

باری بنصیحتش گفتند : ازین خیال محال تجنب کن کہ خلقی ہم بدین ہوس کہ تو داری اسیرند و پای در زنجیر  ۔ بنالید و گفت:

دوستان گو نصیحتم مكنید

 كہ مرا دیدہ بر ارادت او است

جنگجویان بہ زور و پنجہ و كتف

 دشمنان را كشند و خوبان دوست

شرط مودت نباشد بہ اندیشہ جان ، دل از مہر جانان برگرفتن۔

تو كہ در بند خویشتن باشی

 عشق باز دروغ زن باشی

گر نشاید بہ دوست رہ بردن

 شرط یاری است در طلب مردن

گر دست رسد كہ آستینش گیرم

 ورنہ بروم بر آستانش میرم

متعلقان را کہ نظر در کار او بود و شفقت بہ روزگار او ، پندش دادند و بندش نہادند و سودی نکرد۔

دردا كہ طبیب ، صبر می فرماید

 وی نفس حریص را شكر می باید

آن شنیدی كہ شاہدی بنہفت

 با دل از دست رفتہ ای می گفت

تا تو را قدر خویشتن باشد

پیش چشمت چہ قدر من باشد؟

آوردہ اند کہ مر آن پادشہ زادہ کہ مملوح نظر او بود خبر کردند کہ جوانی بر سر این میدان مداومت می نماید خوش طبع و شیرین زبان و سخنہای لطیف می گوید و نکتہ ہای بدیع ازو می شنوند و چنین معلوم ہمی شود کہ دل آشفتہ است و شوری در سر دارد ۔ پسر دانست کہ دل آویختہ اوست و این گرد بلا انگیختہ او ۔ مرکب بہ جانب او راند ۔ چون دید کہ نزدیک او عزم دارد ۔ بگریست و گفت :

آن كس كہ مرا بكشت باز آمد پیش

 مانا كہ  دلش بسوخت بر كشتہ خویش

چندان کہ ملاطفت کرد و پرسیدش از کجایی و چہ نامی و چہ صنعت دانی ، در قعر بحر مودت چنان غریق بود کہ مجال نفس نداشت ۔

اگر خود ہفت سبع از بر بخوانی

 چو آشفتی الف ب ت ندانی

گفتا : سخنی با من چرا نگویی کہ ہم از حلقہ درویشانم بل کہ حلقہ بہ گوش ایشانم ۔ آنگہ بہ قوت استیناس محبوب از میان تلاطم محبت سر برآورد و گفت :

عجب است با وجودت كہ وجود من بماند

 تو بہ گفتن اندر آیی و مرا سخن بماند!!

این بگفت و نعرہ ای زد و جان بہ جان آفرین تسلیم کرد۔

عجب از كشتہ نباشد بہ در خیمہ دوست

 عجب از زندہ كہ چون جان بہ در آورد سلیم ؟

* * * *

حکایت

یکی از متعلمان کمال بہجتی بود و معلم از آنجا کہ حس بشریت است با حسن بشرہ او معاملتی داشت و وقتی بہ خلوتش دریافتی گفتی :

نہ آنچنان بہ تو مشغولم ای بہشتی روی

كہ یاد خویشتنم در ضمیر می آید

ز دیدنت نتوانم كہ دیدہ در بندم

و گر مقابلہ بینم كہ تیر می آید

باری پسر گفت : آنچنان کہ در اداب درس من نظری می فرمایی در آداب نفسم نیز تامل فرمای تا اگر در اخلاق من ناپسندی بینی کہ مرا آن پسند ہمی نماید  بر آن م اطلاع فرمایی تا بہ تبدیل آن سعی کنم ۔ گفت : ای پسر ، این سخن از دیگری پرس کہ آن نظر کہ مرا با تو است جز ہر نمی بینم ۔

چشم بداندیش كہ بر كندہ باد

 عیب نماید ہنرش در نظر

ور ہنری داری و ہفتاد عیب

 دوست نبیند بجز آن یك ہنر

* * * *

حکایت

شبی یاد دارم کہ یاری عزیز از در درآمد ۔ چنان بی خود از جای برجستم کہ چراغم بہ آستین کشتہ شد ۔

سری طیف من یجلو بطلعتہ الدجی

 شگفت آمد از بختم كہ این دولت از كجا؟

نشست و عتاب آغاز کرد کہ مرا در حال بدیدی چراغ بکشتی بہ چہ معنی ؟ گفتم : بہ دو معنی : یکی اینکہ گمان بردم کہ آفتاب برآمد و دیگر آنکہ این بیتم بہ خاطر بود ۔

چون گرانی بہ پیش شمع آید

 خیزش اندر میان جمع بكش

ور شكر خندہ ای است شیرین لب

 آستینش بگیر و شمع بكش

* * * *

حکایت

  یکی دوستی را کہ زمانہا ندیدہ بود گفت : کجایی کہ مشتاق بودہ ام ۔ گفت : مشتاقی بہ کہ ملولی۔

دیر آمدی ای نگار سرمست

 زودت ندہیم دامن از دست

معشوقہ كہ دیر دیر بینند

آخر كم از آنكہ سیر بینند؟

بہ یك نفس كہ برآمیخت یار با اغیار

بسی نماند كہ غیرت ، وجود من بكشد

بہ خندہ گفت كہ من شمع جمعم ای سعدی

 مرا از آن چہ كہ پروانہ خویشتن بكشد؟

 بی اعتنایی یار، آسانتر از محرومیت از دیدارش 

  دانشمندی را دیدم بہ کسی مبتلا شدہ و رازش برملا افتادہ ۔ جور فراوان بردی و تحمل بی کران کردی۔ باری بلاطفتش گفتم : دانم کہ تو را در مودت این منظور علتی و بنای محبت بر زلتی نیست ۔ با وجود چنین معنی ، لایق قدر علما نباشد خود را متہم گردانیدن و جور بی ادبان بردن۔ گفت : ای یار ، دست عتاب از دامن روزگارم بدار ، بارہا درین مصلحت کہ تو بینی اندیشہ کردم و صبر بر جفای او سہل تر آید ہمی کہ صبر از دیدن او و حکما گویند : دل بر مجاہدہ نہادن آسانتر ست کہ چشم از مشاہدہ برگرفتن۔

ہر كہ بی او بہ سر نشاید برد

 گر جفایی كند بباید برد

روزی ، از دست گفتمش زنہار

چند از آن روز گفتم استغفار

نكند دوست زینہار از دوست

دل نہادم بر آنچہ خاطر اوست

گر بلطفم بہ نزد خود خواند

 ور بہ قہرم براند او داند

* * * *

 حکایت

در عنفوان جوانی چنانکہ افتد و دانی با شاہدی سر و سری داشتم بحکم آنکہ حلقی داشت طیب الادا و خلقی کالبدر اذا بدا۔

آنكہ نبات عارضش آب حیات می خورد

 در شكرش نگہ كند ہر كہ نبات می خورد

اتفاقا بخلاف طبع از وی حرکتی بدیدم کہ نپسندیدم ۔ دامن ا زو درکشیدم و مہرہ برچیدم و گفتم :

برو ہر چہ می بایدت پیش گیر

 سر ما نداری سر خویش گیر

شنیدم می رفت و می گفت :

شب پرہ گر وصل آفتاب نخواہد

رونق بازار آفتاب نكاہد

این بگفت و سفر کرد و پریشانی او در من اثر کرد۔

بازی آی و مرا بكش كہ پیشت مردن

 خوشتر كہ پس از تو زندگانی كردن

اما بہ شکر و منت باری ، پس از مدتی بازآمد۔ ان حلق داوودی متغیر شدہ و جمال یوسفی بہ زیان آمدہ و بر سیب زنخدانش چون بہ گردی نشستہ و رونق بازارش شکستہ ۔ متوقع کہ در کنارش گیرم ، کنارہ  گرفتم و گفتم :

آن روز كہ خط شاہدت بود

 صاحب نظر از نظر براندی

امروز بیامدی بہ صلحش

كش ضمہ و فتحہ بر نشاندی

تازہ بہارا! ورقت زرد شد

دیگ منہ كآتش ما سرد شد

چند خرامی و تكبر كنی

دولت پارینہ  تصور كنی ؟

پیش كسی رو كہ طلبكار تو است

ناز بر آن كن كہ خریدار تو است

سبزہ در باغ گفتہ اند خوش است

داند آن كس كہ این سخن گوید

یعنی از روی نیكوان خط سبز

دل عشاق بیشتر جوید

بوستان تو گند نازایست

بس كہ بر می كنی و می روید

گر صبر كنی ور نكنی موی بناگوش

این دولت ایام نكویی  بہ سر آید

گر دست بہ جان داشتمی ہمچو تو بر ریش

نگذاشتمی تا بہ قیامت كہ برآید

سؤ ال كردم و گفتم : جمال روی تو را

چہ شد كہ مورچہ بر گرد ماہ جوشیدہ است ؟

جواب داد ندانم چہ بود رویم را

مگر بہ ماتم حسنم سیاہ پوشیدہ است

* * * *

حکایت

  یکی را پرسیدند از مستعربان بغداد ، ما تقول فی المرد ؟ گفت : لاخیر فیہم مادام احد ہم لطیفا یتخاشن فاذا خشن یتلاطف ، یعنی چندانکہ خوب و لطیف و نازک اندام است درشتی کنی و سختی چون سخت و درشت شد چنانکہ بکاری نیاید تلطف کند و درشتی نماید۔

امرد آنگہ كہ خوب و شیرین است

تلخ گفتار و تند خوی بود

چون بہ ریش آمد و بہ لعنت شد

مردم آمیر و مہرجوی بود

* * * *

 حکایت

 یکی از علما را پرسیدند کہ یکی با ماہ روییست در خلوت نشستہ و درہا بستہ و رقیبان خفتہ و نفس طالب و شہوت غالب ، چنانکہ عرب گوید : التمر یانع والناطور غیر مانع ۔ ہیچ باشد کہ بہ قوت پرہیزگاری ازو بسلامت بماند ؟ گفت : اگر از مہ رویان بسلامت بماند از بدگویان نماند ۔

شاید پس كار خویشتن بنشستن

 لیكن نتوان زبان مردم بستن

* * * *

حکایت

 طوطیی با زاغ در قفس کردند و از قبح مشاہدہ او مجاہدہ می برد و می گفت : این چہ طلعت مکروہ است و ہیات ممقوت و منظر ملعون و شمایل ناموزون ؟ یا غراب البین ، یا لیت بینی ، و بینک بعد المشرقین ۔

علی الصباح بہ روی تو ہر كہ برخیزد

 صباح روز سلامت بر او مسا باشد

بہ اختری چو تو در صحبت بایستی

ولی چنین كہ تویی در جہان كجا باشد؟

عجب آنکہ غراب از مجاورت طوی ہم بجان آمدہ بود و ملول شدہ ، لاحول کنان از گردش گیتی ہمی نالید و دستہای تغابن بر یکدیگر ہمی مالید کہ این چہ بخت نگون است و طالع دون و ایام بوقلمون ، لایق قدر من آنستی کہ بازاغی بہ دیوار باغی بر خرامان ہمی رفتمی ۔

پارسا را بس این قدر زندان

 كہ بود ہم طویلہ رندان

بلی تا چہ کردم کہ روزگارم بعقوبت آن در سلک صحبت چنین ابلہی خودرای ، ناجنس ، خیرہ درای ، بہ چنین بند بلا مبتلا گردانیدہ است ؟

كس نیاید بہ پای دیواری

 كہ بر آن صورتت نگار كنند

گر تو را در بہشت باشد جای

دیگران دوزخ اختیار كنند

این ضرب المثل بدان آوردم تا بدانی کہ صد چندان کہ دانا را از نادان نفرت است نادان را از دانا وحشت است۔

زاہدی در سماع رندان بود

 زان میان گفت شاہدی بلخی

گر ملولی ز ما ترش منشین

كہ تو ہم در میان ما تلخی

جمعی چو گل و لالہ بہ ہم پیوستہ

تو ہیزم خشك در میانی رستہ

چون باد مخالف و چو سرما ناخوش

چون برف نشستہ ای و چون یخ بستہ

* * * *

حکایت

 رفیقی داشتم کہ سالہا با ہم سفر کردہ بودیم و نمک خوردہ و بی کران حقوق صحبت ثابت شدہ ۔ آخر بسبب نفعی اندک آزار خاطر من روا داشت و دوستی سپری شد و این ہمہ از ہر دو طرف دلبستگی بود کہ شنیدم روزی دوبیت از سخنان من در مجمعی ہمی گفت :

نگار من چو در آید بہ خندہ نمكین

 نمك زیادہ كند بر جراحت ریشان

چہ بودی ار سر زلفش بہ دستم افتادی

 چو آستین كریمان بہ دست درویشان

طایفہ درویشان بر لطف این سخن نہ کہ بر حسن سیرت خویش آفرین بردند و او ہم درین جملہ مبالغہ کردہ بود و بر فوت صحبت تاسف خوردہ و بہ خطای خویش اعتراف نمودہ ۔ معلوم کردم کہ از طرف او ہم رغبتی ہست ۔ این بیتہا فرستادم و صلح کردیم۔

نہ ما را در میان عہد و وفا بود

 جفا كردی و بد عہدی نمودی ؟

بہ یك بار از جہان دل در تو بستم

 ندانستم كہ برگردی بہ زودی

ہنوز گر سر صلح است بازآی

 كز آن مقبولتر باشی كہ بودی

* * * *

حکایت

  یکی را زنی صاحب جمال جوان درگذشت و مادر زن فرتوت بعلت کابین در خانہ متمکن بماند و مرد از محاورت او بجان رنجیدی و از مجاورت او چارہ ندیدی تا گروہی آشنایان بہ پرسیدن آمدندش ۔

یکی گفتا : چگونہ ای در مفارقت یار عزیز ؟ گفت : نادیدن زن بر من چنان دشخوار نیست کہ دیدن مادر زن ۔

گل بہ تاراج رفت و خار بماند

 گنج برداشتند و مار بماند

دیدہ بر تارك سنان دیدن

خوشتر از روی دشمنان دیدن

واجب است از ہزار دوست برید

تا یكی دشمنت نباید دید

* * * *

 حکایت

 یاد دارم کہ در ایام جوانی گذر داشتم ۔ بہ کویی و نظر با رویی در تموزی کہ حرورش دہان بخوشانیدی و سمومش مغز استخوان بجوشانیدی ، از ضعف بشریت تاب آفتاب ہجیر نیاوردم و التجا بہ سایہ دیواری کردم ، مترقب کہ کسی حر تموز از من بہ برد آبی فرونشاند کہ ہمی ناگاہ از ظلمت دہلیز خانہ ای روشنی بتافت ، یعنی جمالی کہ زبان فصاحت از بیان صباحت او عاجز آید ، چنانکہ در شب تاری صبح برآید یا آب حیات از ظلمات بدر آید ، قدحی بر فاب بر دست و شکر د رآن ریختہ و بہ عرق برآمیختہ ۔ ندانم بہ گلابش مطیب کردہ بود یا قطرہ ای چند از گل رویش در آن چکیدہ ۔ فی الجملہ ، شراب از دست نگارینش برگرفتم و بخوردم و عمر از سر گرفتم ۔

خرم آن فرخندہ طالع را كہ چشم

 بر چنین روی اوفتد ہر بامداد

مست بیدار گردد نیم شب

 مست ساقی روز محشر بامداد

* * * *

 

حکایت

  در سالی محمد خوارزمشاہ ، رحمہ اللہ علیہ با ختا برای مصلحتی صلح اختیار کرد ۔ بہ جامع کاشغر درآمدم ، پسری دیدم نحوی بغایت اعتدال و نہایت جمال چنانکہ در امثال او گویند۔

معلمت ہمہ شوخی و دلبری آموخت

 جفا و عتاب و ستمگری آموخت

من آدمی بہ چنین شكل و خوی و قد و روش

 ندیدہ ام مگر این شیوہ از پری آموخت

مقدمہ نحو زمخشری در دست داشت و ہمی خواند : ضرب زید عمروا و کان المتعدی عمروا ۔ گتفم : ای پسر ، خوارزم و ختا صلح کردند و زید و عمرو را ہمچنان خصومت باقیست ؟ بخندید و مولدم پرسید۔ گفتم : خاک شیراز ۔ گفت : از سخنان سعدی چہ داری ؟ گفتم :

بلیت بنحوی یصول مغاضبا

علی کزید فی مقابلہ العمرو

علی جر ذیل یرفع راسہ

و ہل یستقیم الرفع من عامل الجر

لختی بہ اندیشہ فرو رفت و گفت : غالب اشعار او درین زمین بہ زبان پارسیست ، اگر بگویی بفہم نزدیکتر باشد ۔ کلم االناس علی قدر عقولہم۔ گفتم :

طبع تو را تا ہوس نحو كرد

 صورت صبر از دل ما محو كرد

ای دل عشاق بہ دام تو صید

 ما بہ تو مشغول تو با عمرو و زید

بامدادان کہ عزم سفر مصمم شد ، گفتہ بودندش کہ فلان سعدیست۔ دوان آمد و تلطف کرد و تاسف خورد کہ چندین مدت چرا نگفتی کہ منم تا شکر قدوم بزرگان را میان بخدمت ببستمی ۔گفتم : با وجودت زمن آواز نیاید کہ منم۔ گفتا : چہ شود گر درین خطہ چندین بر آسایی تا بخدمت مستفید گردیم؟ گفتم : نتوانم بحکم این حکایت :

بزرگی دیدم اندر كوہساری

 قناعت كردہ از دنیا بہ غاری

چرا گفتم : بہ شہر اندر نیایی

كہ باری ، بندی از دل برگشایی

بگفت :

آنجا پریرویان نغزند

چو گل بسیار شد پیلان بلغزند

این را بگفتم و بوسہ بر سر و روی یکدیگر دادیم و وداع کردیم۔

بوسہ دادن بہ روی دوست چہ سود؟

 ہم در این لحظہ كردنش بہ درود

سیب گویی وداع بستان كرد

روی از این نیمہ سرخ ، و زان سو زرد

* * * *

 حکایت

 خرقہ پوشی در کاروان حجاز ہمراہ ما بود ۔ یکی از امرای عرب مر او را صد دینار بخشیدہ تا قربان کند ۔ دزدان خفا جہ ناگاہ برکاروان زدند و پاک ببردند۔ بازرگانان گریہ و زاری کردن گرفتند ۔ و فریاد بی فایدہ خواندن ۔

گر تضرع كنی و گر فریاد

 دزد، زر باز پس نخواہد داد

مگر آن درویش صالح کہ بر قرار خویش ماندہ بود و تغیر در او نیامدہ ۔ گفتم : مگر معلوم تو را دزد نبرد ؟ گفت : بلی بردند ولیکن مرا با آن الفتی چنان نبود کہ بہ وقت مفارقت خستہ دلی باشد۔

نباید بستن اندر چیز و كس دل

كہ دل برداشتن كاری است مشكل

گفتم : مناسب حال من است اینچہ گفتی کہ مرا در عہد جوانی با جوانی اتفاق مخالطت بود و صدق مودت تا بجایی کہ قبلہ چشمم جمال او بودی و سود سرمایہ عمرم وصال او ۔

مگر ملائكہ بر آسمان ، و گرنہ بشر

بہ حسن صورت او در زمین نخواہد بود

ناگہی پای وجودش بہ گل اجل فرو رفت و دود فراق از دودمانش برآمد۔ روزہا بر سر خاکش مجاورت کردم وز جملہ کہ بر فراق او گفتم :

كاش كان روز كہ در پای تو شد خار اجل

دست گیتی بزدی تیغ ہلاكم بر سر

تا در این روز، جہان بی تو ندیدی چشمم

این منم بر سر خاك تو كہ خاكم بر سر

آنكہ قرارش نگرفتی و خواب

تا گل و نسرین نفشاندی نخست

گردش گیتی گل رویش بریخت

خار بنان بر سر خاكش برست

بعد از مفارقتش عزم کردم و نیت جزم کہ بقیت زندگانی فرش ہوس درنوردم و گرد مجالست نگردم ۔

* * * *

 حکایت

  یکی را از ملوک عرب حدیث مجنون و لیلی و شورش حال او بگفتند کہ با کمال فضل و بلاغت سر در بیابان نہادہ است و زمام عقل از دست دادہ ۔ بفرمودش تا حاضر آوردند و ملامت کردن گرفت کہ در شرف نفس انسان چہ خلل دیدی کہ خوی بہایم گرفتی و ترک عشرت مردم گفتی؟ گفت :

كاش آنانكہ عیب من جستند

رویت ای دلستان ، بدیدنی

تا بہ جای ترنج  در نظرت

بی خبر دستہا بریدندی

تا حقیقت معنی بر صورت دعوی گواہ آمدی ۔ فذلكن الذی لمتننی فیہ ۔ ملک را در دل آمد جمال لیلی مطالعہ کردن تا چہ صورت است موجب چندین فتنہ ، بفرمودش طلب کردن ۔ در احیاء عرب بگردیدند و بدست آوردند و پیش ملک در صحن سراچہ بداشتند ۔ ملک در ہیات او نظر کرد ، شخصی دید سیہ فام ، باریک اندام ۔ در نظرش حقیر آمد ، بحکم آنکہ کمترین خدام حرم او بجمال ازو در پیش بودند و بزینت بیش ۔ مجنون بفراست دریافت ، گفت : از دریچہ چشم مجنون باید در جمال لیلی نظر کردن تا سر مشاہدہ او بر تو تجلی کند۔

تندر ستانرا نباشد درد ریش

 جز بہ ہم دردی  نگویم درد خویش

گفتن از زنبور بی حاصل بود

با یكی در عمر خود ناخوردہ نیش

تا تو را حالی نباشد ہمچو ما

حال ما باشد تو را افسانہ پیش

سوز من با دیگری نسبت نكن

 او نمك بر دست و من بر عضو ریش

* * * *

حکایت

 جوانی پاکباز پاکرو بود

کہ با پاکیزہ رویی در گرو بود

چنین خواندم کہ در دریای اعظم

بہ گردابی درافتادند با ہم

چو ملاح آمدش تا دست گیرد

 مبادا كاندر آن حالت بمیرد

ہمی گفت از میان موج و تشویر

مرا بگذار و دست یار من گیر

در این گفتن جہان بر وی بر آشفت

شنیدندش كہ جان می داد و می گفت :

حدیث عشق از آن بطال منیوش

كہ در سختی كند یاری فراموش

چنین كردند یاران ، زندگانی

ز كار افتادہ  بشنو تا بدانی

كہ سعدی راہ و رسم عشقبازی

چنان داند كہ در بغداد تازی

اگر مجنون لیلی زندہ گشتی

حدیث عشق از این دفتر نبشتی

 ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

  باب ششم : در ناتوانی و پیری

حکایت

؂با طایفہ دانشمندان در جامع دمشق بحثی ہمی کردم کہ جوانی درآمد و گفت : درین میان کسی ہست کہ زبان پارسی بداند ؟ غالب اشارت بہ من کردند ۔ گفتمش : خیر است ۔ گفت : پیری صد و پنجاہ سالہ در حالت نزع است و بہ زبان عجم چیزی ہمی گوید و مفہوم ما نمی گردد ، گر بکرم رنجہ شوی مزد یایی ، باشد کہ وصیتی ہمی کند ۔ چون بہ بالینش فراز شدم این می گفت :

دمی چند گفتم بر آرم بہ كام

 دریغا كہ بگرفت راہ نفس

دریغا كہ بر خوان الوان عمر

دمی خوردہ بودیم و گفتند: بس

معانی این سخن را بہ عربی با شامیان ہمی فتم و تعجب ہمی کردند از عمر دراز و تاسف او ہمچنان بر حیات دنیا ۔ گفتم : چگونہ ای درین حالت ؟ گفت : چہ گویم ؟

ندیدہ ای كہ چہ سختی ہمی رسد بہ كسی

 كہ از دہانش بہ در می كنند دندانی ؟

اینك مقایسہ كن كہ در این حال ، بر من چہ می گذرد؟

قیاس كن كہ چہ حالت بود در آن ساعت

 كہ از وجود عزیزش بدر رود جانی

گفتم : تصور مرگ از خیال خود بدر کن و وہم را بر طبیعت مستولی مگردان کہ فیلسوفان یونان گفتہ اند : مزاج ار چہ مستقیم بود ، اعتماد بقا را نشاید و مرض گرچہ ہایل ، دلالت کلی بر ہلاک نکند ، اگر فرمایی طبیبی را بخوانم تا معالجت کند ۔ دیدہ برکرد و بخندید و گفت :

دست بر ہم زند طبیب ظریف

 چون حرف بیند اوفتادہ حریف

خواجہ در بند نقش ایوان است

خانہ از پای بند ویران است

پیرمردی ز نزع می نالید

پیرزن صندلش ہمی مالید

چون مخبط شد اعتدال مزاج

نہ عزیمت اثر كند نہ علاج

* * * *

حکایت

  پیرمردی حکایت کند کہ دختری خواستہ بود و حجرہ بہ گل آراستہ و بہ خلوت با او نشستہ و دیدہ وو دل در او بستہ و شبہای دراز نخفتی و بذلہ ہا ولطیفہ ہا گفتی ، باشد کہ موانست پذیرد و وحشت نگیرد ۔ از جملہ می گفتم : بخت بلندت یار بود و چشم بخت بیدار کہ بہ صحبت پیری افتادی پختہ  ،پروردہ ، جہاندیدہ ، آرمیدہ ، گرم و سرد چشیدہ ، نیک و بد آزمودہ کہ حق صحبت می داند و شرط مودت بجای آورد ، مشفق و مہربان ، خوش طبع و شیرین زبان ۔

تا توانم دلت بہ دست آرم

 ور بیازاریم نیازارم

ور چو طوطى ، شكر بود خورشت

 جان شیرین فداى پرورشت

نہ گرفتار آمدی بہ دست جوانی معجب ، خیرہ رای سرتیز ، سبک پای کہ ہر دم ہوسی پزد و ہر لحظہ رایی زند و ہر شب جایی خسبد و ہر روز یاری گیرد ۔

وفادارى مدار از بلبلان ، چشم

 كہ ہر دم بر گلى دیگر سرایند

خلاف پیران کہ بہ عقل و ادب زندگانی کنند نہ بمقتضای جہل جوانی۔

ز خود بہترى جوى و فرصت شمار

 كہ با چون خودى گم كنى روزگار

گفت : چندین برین نمط بگفتم کہ گمان بردم کہ دلش برقید من آمد و صید من شد ۔ ناگہ نفسی سرد از سر درد برآورد و گفت : چندین سخن کہ بگفتی در ترازوی عقل من وزن آن سخن ندارد کہ وقتی شنیدم از قابلہ خویش کہ گفت : زن جوان را اگر تیری در پہلو نشیند ، بہ کہ پیری ۔

زن كز بر مرد، بى رضا برخیزد

بس فتنہ و جنگ از آن سرا برخیزد

فی الجملہ امکان موفقت نبود و بہ مفارقت انجامید ۔ چون مدت عدت برآمد نکاحش بستند با جوانی تند و ترشروی ، تہیدست ، بدخوی ، جور و جفا می دید و رنج و عنا می کشید و شکر نعمت حق ہمچنان می گفت کہ الحمدللہ کہ ازان عذاب برہیدم و بدین نعیم مقیم برسیدم ۔

با این ہمہ جور و تندخویى

 بارت بكشم كہ خوبرویى

با تو مرا سوختن اندر عذاب

بہ كہ شدن با دگرى در بہشت

بوى پیاز از دہن خوبروى

نغز  برآید كہ گل از دست زشت 

* * * *

 حکایت

 مہمان پیری شدم در دیار بکر کہ مال فراوان داشت و فرزندی خوبروی ۔ شبی حکایت کرد مرا بہ عمر خویش بجز این فرزند نبودہ است ۔ درختی درین وادی زیارتگاہ است کہ مردمان بہ حاجت خواستن آنجا روند ۔ شبہای دراز در آن پای درخت بر حق نالیدہ ام تا مرا این فرزند بخشیدہ است ۔ شنیدم کہ پسر با رفیقان آہستہ ہمی گفت : چہ بودی گر من آن درخت بدانستمی کجاست تا دعا کردمی و پدر بمردی ۔ خواجہ شادی کنان کہ پسرم عاقل است و پسر طعنہ زنان کہ پدرم فرتوت است ۔

سالہا بر تو بگذرد كہ گذار

نكنى سوى تربت  پدرت

تو بہ جاى پدر چہ كردى ، خیر؟

تا ہمان چشم دارى از پسرت

* * * *

حکایت

 روزی بغرور جوانی سخت راندہ بودم و شبانگاہ بہ پای گریوہ ای سست ماندہ ۔ پیرمردی ضعیف از پس کاروان ہمی آمد و گفت : چہ نشینی کہ نہ جای خفتن است ۔ گفتم : چون روم کہ نہ پای رفتن است ؟ گفت : این نشنیدی کہ صاحبدلان گفتہ اند : رفتن و نشستن بہ کہ دویدن و گسستن۔

ای كہ مشتاق منزلى ، مشتاب

پند من كار بند و صبر آموز

اسب تازى  دوتگ  رود بہ شتاب

اشتر آہستہ مى رود شب و روز

* * * *

حکایت

  جوانى چست ، لطیف ، خندان ، شیرین زبان در حلقہ عشرت ما بود کہ در دلش از ہیچ نوع غم نیامدی و لب از خندہ فراہم ۔ روزگاری برآمد کہ اتفاق ملاقات نیوفتاد ۔ بعد از آن دیدمش زن خواستہ و فرزندان خاستہ و بیخ نشاطش بریدہ و ہوس پژمردہ ۔ پرسیدمش چگونہ ای و چہ حالت است ؟

گفت : تا کودکان بیاوردم دگر کودکی نکردم ۔

چون پیر شدى ز كودكى دست بدار

 بازى و ظرافت بہ جوانان بگذار

طرب نوجوان ز پیر مجوى

كہ دگر ناید آب رفتہ بہ جوى

زرع را چون رسید وقت درو

 نخرامید چنانكہ سبزہ نو

دور جوانى بشد از دست من

 آہ و دریغ آن ز من دلفروز

قوت سر چشمہ شیرى گذشت

راضیم اكنون چو پنیرى بہ یوز

پیرزنى موى شیرى سیہ كردہ بود

گفتم : اى مامك دیرینہ روز

موى بہ تلبیس سیہ كردہ ، گیر

راست نخواہد شد این پشت كوز 

* * * *

حکایت

وقتی بہ جہل جوانی بانگ بر مادر زدم ، دل آزردہ بہ کنجی نشست و گریان ہمی گفت : مگر خردی فراموش کردی کہ درشتی می کنی ۔

چہ خوش گفت : زالى بہ فرزند خویش

 چو دیدش پلنگ افكن و پیل تن

گر از خردیت یاد آمدى

 كہ بیچارہ بودى در آغوش من

نكردى در این روز بر من جفا

 كہ تو شیر مردى و من پیرزن

* * * *

حکایت

 توانگری بخیل را پسری رنجور بود۔ نیکخواہان گفتندش : مصلحت آن است کہ ختم قرآنی کنی از بہر وی یا بذل قربانی ۔ لختی بہ اندیشہ فرو رفت و گفت : مصحف مہجور اولیتر است کہ گلہ ی دور ۔

دریغا گردن طاعت نہادن

 گرش ہمرہ نبودى دست دادن

بہ دینارى چو خر در گل بمانند

 ورالحمدى بخوانى ، صد بخوانند

* * * *

حکایت

 پیرمردی را گفتند : چرا زن نکنی ؟ گفت : با پیرزنانم عیشی نباشد ۔ گفتند : جوانی بخواہ ، چون مکنت داری  ۔ گفت : مرا کہ پیرم با پیرزنان الفت نیست پس او را کہ جوان باشد با من کہ پیرم چہ دوستی صورت بندد ؟

پرہفطاثلہ جونی می کند

غشغ مقری ثخی و بونی چش روشت

زور باید نہ زر كہ بانو را

 گزرى  دوست تر كہ دہ من گوشت

* * * *

حکایت

 شنیدہ ام کہ درین روزہا کہن پیری

خیال بست بہ پیرانہ سر گیرد جفت

بخواست دخترکی خبروی ، گوہر نام

چو درج گوہرش از چشم مردمان بنہفت

چنانکہ رسم عروسی بود تماشا بود

ولی بہ حملہ اول عصای شیخ بخفت

کمان کشید و نزد بر ہدف کہ نتوان دوخت

مگر بہ خامہ فولاد ، جامہ ہنگفت

بہ دوستان گلہ آغاز کرد و حجت ساخت

کہ خان و مان من ، این شوخ دیدہ پاک برفت

میان شوہر و زن جنگ و فتنہ خاست چنان

کہ سر بہ شحنہ و قاضی کشید و سعدی گفت :

پس از خلافت و شنعت گناہ دختر نیست

تو را كہ دست بلرزد، گہر چہ دانی سفت

سود دریا نیک بودی گر نبودی بیم موج

صحبت گل خوش بدی گر نیستی تشویش خار

دوش چون طاووس می نازیدم اندر باغ وصل

دیگر امروز از فراق یار می پیچم چو مار

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

  

باب ہفتم : در تأثیر تربیت 

حکایت

  یکی را از وزرا پسری کودن بود ، پیش یکی از دانشمندان فرستاد کہ مرین را تربیتی می کن ، مگر کہ عاقل شود ۔ روزگاری تعلیم کردش و موثر نبود ۔ پیش پدرش کس فرستاد کہ این عاقل نمی باشد و مرا دیوانہ کرد۔

چون بود اصل گوہرى قابل

 تربیت را در او اثر باشد

 ہیچ صیقل  نكو نداند كرد

 آہنى را كہ بدگہر باشد

 سگ بہ دریاى ہفتگانہ بشوى

 كہ چو تر شد پلیدتر باشد

 خر عیسى گرش بہ مكہ برند

چو بیاید ہنوز خر باشد

* * * *

حکایت

  حکیمی پسران را پند ہمی داد کہ جانان پدر ہنر آموزید کہ ملک و دولت دنیا اعتماد را نشاید و سیم و زر در سفر بر محل خطرست ، یا دزد بیکار ببرد یا خواجہ بہ تفریق بخورد ۔ اما ہنر چشمہ زایندہ است و دولت پایندہ ۔ وگر ہنرمند از دولت بیفتد غم نباشد کہ ہنر در نفس خود دولت است ،  ہر جا کہ رود قدر بیند و درصدر نشیند و بی ہنر لقمہ چیند و سختی بیند۔

سخت است پس از جاہ تحكم بردن

 خو كردہ بہ ناز، جور مردم بردن

وقتى افتاد فتنہ اى در شام

 ہر كس از گوشہ اى فرا رفتند

روستا زادگان دانشمند

 بہ وزیرى پادشاہ رفتند

پسران وزیر ناقص عقل

 بہ گدایى بہ روستا رفتند

* * * *

حکایت

 یکی از فضلا تعلیم ملک زادہ ای ہمی داد و ضرب بی محابا زدی و زجر قیاس کردی ۔ باری پسر از بی طاقتی شکایت پیش پدر برد و جامہ از تن دردمند بر داشت ۔ پدر را دل بہم آمد ، استاد را گفت کہ پسران آحاد رعیت را چندین جفا و توبیخ روا نمی داری کہ فرزند مرا ، سبب چیست ؟ گفت : سبب آنکہ سخن اندیشیدہ باید گفت و حرکت پسندیدہ کردن ہمہ خلق را علی العموم و پادشاہان را علی الخصوص ، بموجب آنکہ بر دست و زبان ایشان ہر چہ رفتہ شود ہر آینہ بہ افواہ بگویند و قول و فعل عوام الناس را چندان اعتباری نباشد ۔

اگر صد ناپسند آمد ز دوریش

 رفیقانش یكى از صد ندانند

اگر یك بذلہ گوید پادشاہى

 از اقلیمى بہ اقلیمى رسانند

پس واجب آمد معلم پادشہ زادہ را در تہذیب اخلاق خداوند زادگان ، انبتہم اللہ نباتا حسنا ، اجتہاد از آن بیش کردن کہ در حق عوام ۔

ہر كہ در خردیش ادب نكنند

 در بزرگى فلاح  از او برخاست

چوب تر را چنانكہ خواہى پیچ

 نشود خشك جز بہ آتش راست

ملک را حسن تدبیر فقیہ و تقریر جواب او موافق رای آمد ، خلعت و نعمت بخشید و پایہ منصب بلند گردانید ۔

* * * *

حکایت

  معلم کتابی دیدم در دیار مغرب ترشروی ، تلخ گفتار ، بدخوی ، مردم آزار ، گدا طبع ، ناپرہیزگار کہ عیش مسلمانان بہ دیدن او تبہ گشتی و خواندن قرآنش دل مردم سیہ کردی ۔ جمعی پسران پاکیزہ و دختران دوشیزہ بہ دست جفای او گرفتار ، نہ زہرہ خندہ و نہ یارای گفتار ، گہ عارض سیمین یکی را طپنچہ زدی و گہ ساق بلورین دیگری شکنجہ کردی ۔ القصہ  شنیدم کہ طرفی از خبائث نفس او معلوم کردند و بزدند و براندند و مکتب او را بہ مصلحی دادند ، پارسای سلیم ، نیکمرد ف حلیم کہ سخن جز بحکم ضرورت نگفتی و موجب آزار کس بر زبانش نرفتی۔ کودکان را ہیبت استاد نخستین از سر برفت و معلم دومین را اخلاق ملکی دیدند و یک یک دیو شدند۔ بہ اعتماد حلم او ترک علم دادند ۔ اغلب اوقات بہ بازیچہ فراہم نشستندی و لوح درست ناکردہ در سر ہم شکستندی ۔

 استاد  معلم چو بود بى آزار

خرسك  بازند كودكان در بازار

بعد از دو ہفتہ بر آن مسجد گذر کردم ، معلم اولین را دیدم کہ دل خوش کردہ بودند و بہ جای خویش آوردہ ۔ انصاف برنجیدم و لاحول گفتم کہ ابلیس را معلم ملائکہ دیگر چرا کردند ۔ پیرمردی ظریف جہاندیدہ گفت :

پادشاہى پسر بہ مكتب داد

 لوح سیمینش بر كنار نہاد

بر سر لوح او نبشتہ بہ زر

 جور استاد بہ ز مہر پدر  

* * * *

حکایت

 پارسازادہ ای را نعمت بی کران از ترکہ عمان بدست افتاد ۔ فسق و فجور آغاز کرد و مبذری پیشہ گرفت ۔ فی الجملہ نماند از سایر معاصی منکری کہ نکرد و مسکری کہ نخورد ۔ باری بنصیحتش گفتم :

ای فرزند ، دخل آب روان است و عیش آسیا گردان یعنی خرج فراوان کردن مسلم کسی را باشد کہ دخل معین دارد ۔

چو دخلت نیست ، خرج آہستہ تر كن

 كہ مى گویند ملاحان  سرودى

اگر باران بہ كوہستان نبارد

 بہ سالى دجلہ گردد، خشك رودى

عقل و ادب پیش گیر و لہو و لعب بگذار کہ چون نعمت سپری شود سختی بری و پشیمانی خوری ۔ پسر از لذت نای و نوش ، این سخن در گوش نیاورد و بر قول من اعتراض کرد و گفت : راحت عاجل بہ تشویش محنت آجل منغص کردن خلاف رای خردمندان است ۔

خداوندان كام و نیكبختى

 چرا سختى خورند از بیم سختى ؟

برو شادى كن اى یار دل افروز

 غم فردا نشاید خورد امروز

فکیف مرا کہ در صدر مروت نشستہ باشم و عقد فتوت بستہ و ذکر انعام در افواہ عوام افتادہ ۔

ہر كہ علم شد بہ سخا و كرم

 بند نشاید كہ نہد بر درم

نام نكویى چو برون شد بكوى

 در نتوانى ببندى بروى

دیدم نصیحت مرا نمى پذیرد، و دم گرم در آہن سرد او بى اثر است ، ترک مناصحت او گرفتم و روی از مصاحبت بگردانیدم و قول حکما بہ کار بستم کہ گفتہ اند :بلغ ما علیك ، فان لم یقبلوا ما علیك ۔

گر چہ دانى كہ نشنوند بگوى

 ہرچہ دانى ز نیك و پند

زود باشد كہ خیرہ سر بینى

 بہ دو پاى اوفتادہ اندر بند

دست بر دست مى زند كہ دریغ

 نشنیدم حدیث دانشمند

تا پس از مدتی آنچہ اندیشہ من بود از نکبت حالش بصورت بدیدم کہ پارہ پارہ بہم بر می دوخت و لقمہ لقمہ ہمی اندوخت۔ دلم از ضعف حالش بہم آمد و مروت ندیدم در چنان حالی ریش درویش بہ ملامت خراشیدن و نمک پاشیدن ، پس با دل خود گفتم :

حریف سفلہ اندر پاى مستى

 نیندیشد ز روز تنگدستى

درخت اندر بہاران برفشاند

 زمستان لاجرم ، بى برگ ماند

* * * *

حکایت

  پادشاہى پسری را بہ ادیبی داد و گفت : این فرزند توست ، تربیتش ہمچنان کن کہ یکی از فرزندان خویش۔ ادیب خدمت کرد و متقبل شد و سالی چند بر او اثر کرد و بہ جایی نرسید و پسران ادیب در فضل و بلاغت منتہی شد ند ۔ ملک دانشمند را مواخذت کرد و معاتبت فرمود کہ وعدہ خلاف کردی و وفا بجا نیاوردی ۔ گفت : بر رای خداوند روی زمین پوشیدہ نماند کہ تربیت یکسان است و طباع مختلف۔

گرچہ سیم و زر سنگ آید ہمى

 در ہمہ سنگى نباشد رز و سیم

بر ہمہ علم ہمى تابد سہیل

 جایى انبان مى كند جایى ادیم

* * * *

حکایت

یکی را شنیدم از پیران مربی کہ مریدی را ہمی گفت : ای پسر ، چندانکہ تعلق خاطر آدمیزاد بہ

 روزیست اگر بہ روزی دہ بودی بمقام از ملائکہ درگذشتی ۔

فراموشت نكرد ایزد در آن حال

 كہ بودى نطفہ مدفوق و مدہوش

روانت داد و طبع و عقل و ادراك

 جمال و نطق و راءى و فكرت و ہوش

دہ انگشت مرتب كرد بر كف

 دو بازویت مركب ساخت بر دوش

كنون پندارى از ناچیز ہمت

 كہ خواہد كردنت روزى فراموش ؟

* * * *

حکایت

اعرابیی را دیدم کہ پسر را ہمی گفت : یا بنی انک مسئوول یوم القیامت ماذا اکتسبت و لایقال بمن انتسبت ، یعنی تو را خواہند پرسید کہ عملت چیست ، نگویند پدرت کیست۔

جامہ كعبہ را كہ مى بوسند

 او نہ از كرم پیلہ نامى شد

با عزیزى نشست روزى چند

 لاجرم ہمچو او گرامى شد

* * * *

حکایت

  در تصانیف حکما آوردہ اند کہ کژدم را ولادت معہود نیست چنانکہ دیگر حیوانات را ، بل احشای مادر را بخورند و شکمش را بدرند و راہ صحرا گریرند و آن پوستہا کہ در خانہ کژدم بینند اثر آن است ۔ باری این نکتہ پیش بزرگی ہمی گفتم ۔ گفت : دل من بر صدق این سخن گواہی ہمی دہد و جز چنین نتوان بودن ، در حالت خردی با مادر و پدر چنین معاملت کردہ اند لاجرم در بزرگی چنین مقبلند و محبوب ۔

پسرى را پدر وصیت كرد

 كاى جوان بخت ، یادگیر این پند

ہر كہ با اہل خود وفا نكند

 نشود دوست روى و دولتمند

* * * *

حکایت

  فقیرہ درویشی حاملہ بود ، مدت حمل بسر آوردہ و مرین درویش را ہمہ عمر فرزند نیامدہ بود ، گفت : اگر خدای عزوجل مرا پسری دہد جزین خرقہ کہ پوشیدہ دارم ہر چہ ملک من است ایثار درویشان کنم ۔ اتفاقا پسر آورد و سفرہ درویشان بموجب شرط بنہاد ۔ پس از چند سالی کہ از سفر شام بازآمدم بہ محلت آن دوست برگذشتم و از چگونگی حالش خبر پرسیدم ، گفتند ، بہ زندان شحنہ درست ۔ سبب پرسیدم ، کسی گفت : پسرش خمر خوردہ است و عربدہ کردہ است و خون کسی ریختہ و خود از میان گریختہ ۔ پدر را بعلت او سلسلہ در نای است و بند گران بر پای ۔ گفتم : این بلا را بحاجت از خدای عزوجل خواستہ است ۔

زنان باردار، اى مرد ہشیار

 اگر وقت ولادت مار زایند

از آن بہتر بہ نزدیك خردمند

 كہ فرزندان ناہموار زایند

* * * *

حکایت

 طفل بودم کہ بزرگی را پرسیدم از بلوغ ۔ گفت : در مسطور آمدہ است کہ سہ نشان دارد : یکی پانزدہ سالگی و دیگر احتلام و سیم برآمدن موی پیش ، اما در حقیقت یک نشان دارد و بس : آنکہ در بند رضای حق جل و علابیش از آن باشی کہ در بند حظ نفس خویش و ہرآنکہ در او این صفت موجود نیست بہ نزد محققان بالغ نشمارندش ۔

بہ صورت آدمى شد قطرہ آب

 كہ چل روزش قرار اندر رحم ماند

وگر چل سالہ را عقل و ادب نیست

 بہ تحقیقش نشاید آدمى خواند

جوانمردى و لطفست آدمیت

 ہمین نقش ہیولایى مپندار

ہنر باید، بہ صورت مى توان كرد

 بہ ایوانہا در، از شنگرف و زنگار

چو انسان را نباشد فضل و احسان

 چہ فرق از آدمى با نقش دیوار

بدست آوردن دنیا ہنر نیست

 یكى را گر توانى دل بہ دست آر

* * * *

حکایت

 سالی نزاعی در پیادگان حجیچ افتادہ بود و داعی در آن سفر ہم پیادہ ۔ انصاف در سر و روی ہم فتادیم و داد فسوق و جدال بدادیم ۔ کجاوہ نشینی را شنیدم کہ باعدیل خود می گفت : یا للعجب ! پیادہ عاج چو عرصہ شطرنج بسر می برد فرزین می شود یعنی بہ از آن می گردد کہ بود و پیادگان حاج بادیہ بسر بردند و بتر شدند ۔

از من بگوى حاجى مردم گزاى را

 كو پوستین خلق بہ آزار مى درد۔

حاجى تو نیستى ، شتر است از براى آنك

 بیچارہ خار مى خورد و راہ مى برد

* * * *

حکایت

 ہندوی نفط اندازی ہمی آموخت ۔ حکیمی گفت : تو را کہ خانہ نیین است ، بازی نہ این است ۔

تا ندانى كہ سخن عین صوابست مگوى

 و آنچہ دانى كہ نہ نیكوش جوابست مگوى

* * * *

حکایت

 مردکی را چشم درد خاست ۔ پیش بیطار رفت کہ دوا کن ۔ بیطار از آنچہ در چشم چارپایان کند در دیدہ او کشید و کور شد ۔ حکومت بہ داورد بردند، گفت : بر او ہیچ تاوان نیست ، اگر این خر نبودی پیش بیطار نرفتی ۔ مقصود ازین سخن آنست تا بدانی کہ ہر آنکہ ناآزمودہ را کار بزرگ فرماید با آنکہ ندامت برد بہ نزدیک خردمندان بہ خفت رای منسوب گردد۔

ندہد ہوشمند روشن راءى

 بہ فرومایہ كارہاى خطیر

بوریا باف اگر چہ بافندہ است

 نبرندش بہ كارگاہ حریر

* * * *

حکایت

  یکی را از بزرگان ائمہ پسری وفات یافت ۔ پرسیدند کہ بر صندوق گورش چہ نویسیم ؟ گفت : آیات کتاب قرآن مجید را عزت و شرف از آن است کہ روا باشد بر چنین جایہا نوشتن کہ بہ روزگار سودہ گردد و خلایق بر او گذرند و سگان بر او شاشند ، اگر بضرورت چیزی ہمی نویسند این بیت کفایت است :

وہ ! كہ ہر گہ كہ سبزہ در بستان

 بدمیدى چو خوش شدى دل من

بگذار اى دوست تا بہ وقت بہار

 سبزہ بینى دمیدہ از گل من

* * * *

حکایت

 پارسایی بر یکی از خداوند ان نعمت گذر کرد کہ بندہ ای را دست و پای استوار بستہ عقوبت ہمی کرد ۔ گفت : ای پسر ، ہمچو تو مخلوقی را خدای عزوجل اسیر حکم تو گردانیدہ است و تو را بر وی فضیلت دادہ ، شکر نعمت باری تعالی بجای آر و چندین جفا بر وی مپسند ، نباید کہ فردای قیامت بہ از تو باشد و شرمساری بری ۔

بر بندہ مگیر خشم بسیار

 جورش مكن و دلش میازار

او را توبہ دہ درم خریدى

 آخر نہ بہ قدرت آفریدى

این حكم و غرور و خشم تا چند؟

 ہست از تو بزرگتر خداوند

اى خواجہ ارسلان و آغوش

 فرماندہ خود  مكن فراموش

در خبرست از خواجہ عالم صلی اللہ علیہ و سلم کہ گفت : بزرگترین حسرتی روز قیامت آن بود کہ یکی بندہ صالح را بہ بہشت برند و خواجہ فاسق را بہ دوزخ ۔

بر غلامى كہ طوع خدمت تو است

 خشم بى حد مران و طیرہ  مگیر

كہ فضیحت بود كہ بہ شمار

 بندہ آزاد و خواجہ در زنجیر

* * * *

حکایت

  سالی از بلخ بامیانم سفر بود و راہ از حرامیان پر خطر ۔ جوانی بدرقہ ہمراہ من شد سپر باز ، چرخ انداز ، سلحشور ، بیش زور کہ بہ دہ مرد توانا کمان او زہ کردندی و زورآوران روی زمین پشت او بر زمین نیاوردندی ولیکن چنانکہ دانی متنعم بود و سایہ پروردہ نہ جہان دیدہ وسفر کردہ ، رعد کوس دلاوران بہ گوشش نرسیدہ و برق شمشیر سواران ندیدہ ۔

نیفتادہ بر دست دشمن اسیر

 بہ گردش نباریدہ باران تیر

اتفاقا من و این جوان ہر دو در پی ہم دوان ۔ ہران دیار قدیمش کہ پیش آمدی بہ قوت بازو بیفکندی و ہر درخت عظیم کہ دیدی بہ زور سرپنجہ برکندی و تفاخر کنان گفتی :

پیل كو؟ تا كتف و بازوى گردان بیند

 شیر كو؟ تا كف و سر پنجہ مردان بیند

ما درین حالت کہ دو ہندو از پس سنگی سر بر آوردند و قصد قتال ما کردند بہ دست یکی چوبی و در بغل آن دیگر کلوخ کوبی ۔ جوان را گفتم : چہ پایی ؟

بیار آنچہ دارى ز مردى و زور

 كہ دشمن بہ پاى خود آمد بہ گور

ولى دیدم تیر و كمان از دست جوان افتادہ و لرزہ بر اندام شدہ و خود را باختہ است ۔

نہ ہر كہ موى شكافد بہ تیر جوشن خاى

 بروز حملہ جنگ آوران بدارد پاى

چارہ جز آن ندیدم کہ رخت و سلاح و جامہ ہا رہا کردیم و جان بہ سلامت بیاوردیم ۔

بہ كارہاى گران مرد كاردیدہ فرست

 كہ شیر شرزہ در آرد بہ زیر خم كمند

جوان اگر چہ قوى یال و پیلتن باشد

 بجنگ دشمنش از ہول بگسلد پیوند

نبرد پیش مصاف آزمودہ معلوم است

 چنانكہ مساءلہ شرع پیش دانشمند

 * * * *

حکایت

 بزرگی را پرسیدم در معنی این حدیث کہ اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک ۔ گفت : بحکم آنکہ ہر آن دشمنی را کہ با وی احسان کنی دوست گردد مگر نفس را کہ چندانکہ مدارا بیش کنی مخالفت زیادت کند ۔

فرشتہ خوى شود آدمى بہ كم خوردن

 وگر خورد چو بہائم  بیوفتد چو جماد

مراد ہركہ برآرى مرید امر تو گشت

 خلاف نفس كہ فرمان دہد چو یافت مراد

* * * *

حکایت

  توانگرزادہ ای را دیدم بر سر گور پدر نشستہ و با درویش بچہ ای مناظرہ در پیوستہ کہ صندوق تربت ما سنگین است و کتابہ رنگین و فرش رخام انداختہ و خشت پیروزہ در او بکار بردہ ، بہ گور پدرت چہ ماند : خشتی دو فراہم آوردہ و مشتی دو خاک بر آن پاشیدہ ؟

درویش پسر این بشنید و گفت : تا پدرت زیر آن سنگہا ی گران بر خود بجنبیدہ باشد پدر من بہ بہشت رسیدہ بود !

خر كہ كمتر نہند بروى بار

 بى شك آسودہ تر كند رفتار

مرد درویش كہ بار ستم فاقہ كشید

 بہ در مرگ ہمانا كہ سبكبار آید

و آنكہ در نعمت و آسایش و آسانى زیست

 مردنش زین ہمہ ، شك نیست كہ دشوار آید

بہ ہمہ حال اسیرى كہ ز بندى برہد

 بہتر از حال امیرى كہ گرفتار آید

* * * *

جدال سعدی با مدعی در بیان توانگری و درویشی 

یکی در صورت درویشان نہ بر صفت ایشان در محفلی نشستہ و شنعتی در پیوستہو دفتر شکایتی بازکردہ و ذم توانگران آغاز کردہ ، سخن بدینجا رسانیدہ کہ درویش را دست قدرت بستہ است و توانگر را پای ارادت شکستہ ۔

كریمان را بہ دست اندر درم نیست

 خداوندان نعمت  را كرم نیست

سعدى گفت :

توانگران را وقف است و نذر و مہمانى

 زكات و فطرہ و اعتاق و ہدى و قربانى

خداوند مكنت بہ حق مشتغل

 پراكندہ روزى ، پراكندہ دل

پس عبادت ایشان بہ فقر اولیتر کہ جمعند و حاضر نہ پریشان و پراکندہ خاطر ، اسباب معیشت ساختہ و بہ اوراد عبادت پرداختہ : عرب گوید : اعوذ باللہ من الفقر المکب و جوار من لایحب ۔ و در خبر است : الفقر سواد الوجہ فى الدارین ۔ گفتا : نشنیدی کہ پیغمبر صلی اللہ علیہ گفت : الفقر فخری ۔ گفتم : خاموش کہ اشارت خواجہ علیہ السلام بہ فقر طایفہ ایست کہ مرد میدان رضااند و تسلیم تیر قضا ، نہ اینان کہ خرقہ ابرار پوشند و لقمہ ادرار فروشند ۔

درویش بی معرفت نیارامد تا فقرش بہ کفر انجامد :كاد الفقر ان یكون كفرا۔

اى طبل بلند بانگ در باطن ہیچ

 بى توشتہ چہ تدبیر كنى دقت بسیج

روى طمع از خلق بپیچ از مردى

 تسبیح ہزار دانہ ، بر دست مپیچ

حالی کہ من این سخن بگفتم عنان طاقت درویش از دست تحمل برفت ، تیغ زبان برکشید و اسب فصاحت در میدان وقاحت جہانید و بر من دوانید و گفت : چندان مبالغہ در وصف ایشان بکردی و سخنہای پریشان بگفتی کہ وہم تصور کند کہ تریاق اند یا کلید خزانہ ارزاق ، مشتی تکبر ، مغرور ، معجب ، نفور ، مشتغل مال و نعمت ، مفتتن جاہ و ثروت کہ سخن نگویند الا بسفاہت و نظر نکنند الا بکراہت ، علما را بہ گدایی منسوب کنند و فقرا را بہ بی سر و پای معیوب گردانند و بہ عزت مالی کہ دارند و عزت جاہی کہ پندارند بر تر از ہمہ نشینند و خود را بہ از ہمہ بینند و نہ آن در سر دارند کہ سر بہ کسی بردارند ، بی خبر از قول حکما کہ گفتہ اند : ہر کہ بہ طاقت از دیگران کم است و بہ نعمت بیش ، بصورت توانگرست و بمعنی درویش۔

گر بى ہنر بہ مال كند كبر بر حكیم

 كون خرش شمار، و گرگا و عنبرست

تا عاقبت الامر دلیلش نماند ، ذلیلش کردم ۔ دست تعدی دراز کرد و بیہدہ گفتن آغاز و سنت جاہلان است کہ چون بہ دلیل از خصم فرومانند سلسلہ خصومت بجنبانند ۔ چون آزر بت توراش کہ بہ حجت با پسر برنیامد بہ جنگش خاست کہ : لئن لم تنتہ لارجمنک ۔ دشنام دادم ۔ سقطش گفتم ، گریبانم درید ، زنخدانش گرفتم ۔

او در من و من در او فتادہ

 خلق از پى ما دوان و خندان

انگشت تعجب جہانى

 از گفت و شنید ما بہ دندان

القصہ مرافعہ این سخن پیش قاضی بردیم و بہ حکومت عدل راضی شدیم تا حاکم مسلمانان مصلحتی جوید ۔ قاضی چو حیلت ما بدید و منطق مابشنید گفت : ای آنکہ توانگران را ثنا گفتی و بر درویشان جفا روا داشتی بدان کہ ہر جا کہ گل است خارست و باخمر خمارست و بر سر گنج مارست و آنجا کہ در شاہوار است نہنگ مردم خوار است ۔ لذت دنیا را لدغہ اجل در پس است و نعیم بہشت را دیوار مکارہ در پیش ۔

اگر ژالہ ہر قطرہ اى در شدى

 چو خر مہرہ  بازار از او پر شدى

مقربان حق جل و علا توانگرانند درویش سیرت و درویشانند توانگر ہمت و مہین توانگران آن است کہ غم درویشان خورد و بہین آن است کہ کم توانگر گیرد ۔ و من یتوکل علی اللہ فہو حسبہ ۔ پس روی عتاب از من بہ جانب درویش آورد و گفت : ای کہ گفتی توانگران مشتغلند و ساہی و مست ملاہی ، نعم ، طایفہ ای ہستند برین صفت کہ بیان کردی : قاصر ہمت ، کافر نعمت کہ ببرند و بنہند و نخورند و ندہند و گر بمثل باران نبارد یا طوفان بردارد بہ اعتماد مکنت خویش از محنت درویش نپرسند و از خدای عزوجل نترسند  و گویند :

گر از نیستى دیگرى شد ہلاك

 مرا ہست ، بط را ز طوفان چہ باك ؟

دو نان چو گلیم خویش بیرون بردند

 گویند: غم گر ہمہ عالم مردند

قومی برین نمط کہ شنیدی و طایفہ ای خوان نعمت نہادہ ودست کرم گشادہ ، طالب نامند و معرفت و صاحب دنیا و آخرت ، چون بندگان حضرت پادشاہ عالم عادل ، موید ، مظفر ، منصور مالک ازمہ انام ، حامی ثغور اسلام ، وارث ملک سلیمان  ،اعدل ملوک زمان ، مظفر الدنیا و الدین اتابک ابی بکر سعد ادام اللہ ایامہ و نصر اعلامہ۔

قاضی چون سخن بدین غایت رسید وز حد قیاس ما اسب مبالغہ گذرانید بمقتضای حکم قضاوت رضا دادیم و از مامضی درگذشتیم و سر و روی یکدیگر بوسہ دادیم و ختم سخن برین بود ۔

مكن ز گردش گیتى شكایت ، اى درویش

 كہ تیرہ بختى ! اگر ہم برین نسق  مردى

توانگرا! چو دل و دست كامرانت ہست

 بخور ببخش كہ دنیا و آخرت بردى

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

 

باب ہشتم : در آداب صحبت و ہمنشینی

حکایت

مال از بہر آسایش عمر ست نہ عمر از بہر گرد کردن مال ۔ عاقلی را پرسیدند نیکبخت کیست و بدبختی چیست ؟ گفت : نیکبخت آن کہ خورد و کشت و بدبخت آنکہ مرد و ہشت ۔

 

مكن نماز بر آن ہیچ كس كہ ہیچ نكرد

 كہ عمر در سر تحصیل مال كرد و نخورد

* * * *

 

حضرت موسى علیہ السلام قارون را نصیحت کرد کہ احسن کما احسن اللہ الیک ، نشنید و عاقبتش شنیدی ۔

آنكس كہ دینار و درم خیر نیندوخت

 سر عاقبت اندر سر دینار و درم كرد

خواہى كہ ممتع شوى  از دین و عقبى

 با خلق ، كرم كن چو خدا با تو كرم كرد

عرب مى گوید:

جد ولا تمنن فان الفائدة الیك عائدة

بخشش و منت نگذار كہ نگذار كہ نفع آن بہ تو باز مى گردد۔

درخت كرم ہر كجا بیخ كرد

 گذشت از فلك شاخ و بالاى او

گر امیدوارى كز او برخورى

 بہ منت منہ ارہ بر پاى او

شكر خداى كن كہ موفق شدى بہ خیر

 ز انعام و فضل او نہ معطل گذاشتت

كنت منہ كہ خدمت سلطان كنى ہمى

 منت شناس از او كہ بہ خدمت بداشتت 

* * * *

دو کس رنج بیہودہ بردند و سعی بی فایدہ کردند : یکی انکہ اندوخت و نخورد و دیگر آنکہ آموخت و نکرد ۔

علم چندان کہ بیشتر خوانی

چون عمل در تو نیست نادانی

نہ محق بود نہ دانشمند

چارپایی بر او کتابی چند

آن تہی مغز را چہ علم و خبر

کہ بر او ہیزم است یا دفتر

* * * *

علم از بہر دین پروردن است نہ از بہر  دنیا خوردن ۔

ہرکہ پرہیز و علم و زہد فروخت

خرمنی گرد کرد و پاک بسوخت

* * * *

سہ چیز پایدار نماند : مال بی تجارت و علم بی بحث و ملک بی سیاست ۔

* * * *

رحم آوردن بر بردان ستم است بر نیکان ۔ عفو کردن از ظالمان جورست بر درویشان۔

خبث را چو تعہد کنی و بنوازی

بہ تولت تو گنہ می کند بہ انبازی

* * * *

بہ دوستی پادشاہان اعتماد نتوان کرد و بر آواز خوش کودکان کہ آن بہ خیالی مبدل شود و ای« بہ خوابی متغیر گردد۔

معشوق ہزار دوست را دل ندہی

ور می دہی آن بہ دل جدایی بدہی

* * * *

ہرآن سری کہ داری با دوست در میان منہ چہ دانی کہ وقتی دشمن گردد ؛ و ہر گزندی کہ توانی بہ دشمن مرسان کہ باشد کہ وقتی دوست شود ۔

رازی کہ نہان خواہی با کس در میان منہ وگرچہ دوست مخلص باشد کہ مران دوست را نیز دوستان مخلص باشد ، ہمچنین مسلسل ۔

خامشی بہ کہ ضمیر دل خویش

با کسی گفتن و گفتن کہ مگوی

ای سلیم آب زسرچشمہ ببند

کہ چو پر شد نتوان بست بہ جوی

* * * *

سخن میان دو دشمن چنان گوی کہ گر دوست گردند شرم زدہ نشوی۔

میان دوکس جنگ چون آتش است

سخن چین بدبخت ہیزم کش است

کنند این و آن خوش دگربارہ دل

وی اندر میان کوربخت و خجل

میان دو تن آتش افروختن

نہ عقل است و خود در میان سوختن

در سخن با دوستان آہستہ باش

تا ندارد دشمن خونخوار گوش

پیش دیوار آنچہ گویی ہوش دار

تا نباشد در پس دیوار موش

* * * *

چون در امضای کاری متردد باشی آن طرف اختیار کن کہ بی آزارتر برآید ۔

با مردم سہل خوی دشخوار مگوی

با آنکہ در صلح زند جنگ مجوی

* * * *

بر عجز دشمن رحمت مکن کہ اگر قادر شود بر تو نبخشاید ۔

دشمن چو بینی ناتوان لاف از بروت خود مزن

مغزیست در ہر استخوان مردیست در ہر پیرہن

* * * *

نصیحت از دشمن پذیرفتن خطاست ۔ ولیکن شنیدن رواست تا بخلاف آن کار کنی کہ آن عین صواب است ۔

حذر کن زانچہ دشمن گوید آن کن

کہ بر زانوو زنی دست تغابن

گرت راہی ماید راست چون تیر

ازو برگرد و راہ دست چپ گیر

* * * *

دو کس دشمن ملک و دینند : پادشاہ بی حلم و دانشمند بی علم ۔

بر سر ملک مباد آن ملک فرماندہ

کہ خدا را نبود بندہ فرمانبردار

* * * *

پادشہ باید کہ تا بحدی خشم بر دشمنان نراند کہ دوستان را اعتماد نماند ۔ آتش خشم اول در خداوند خشم اوفتد پس آنگہ کہ زبان بہ خصم رسد یا نرسد۔

نشاید بنی آدم خاکزاد

کہ در سرکند کبر و تندی و باد

تو را با چنین گرمی و سرکشی

نپندارم از خاکی ، از آتشی

* * * *

بدخوی در دست دشمن گرفتار ست کہ ہرکجا رود از چنگ عقوبت او خلاص نیابد۔

اگر زدست بلا بر فلک رود بدخوی

زدست خوی بد خویش در بلا باشد

* * * *

چو بینی کہ در سپاہ دشمن تفرقہ افتادہ است تو جمع باش وگر جمع شوند از پریشانی اندیشہ کن۔

برو با دوستان آسودہ بنشین

چو بینی در میان دشمنان جنگ

وگر بینی کہ باہم یک زبان اند

کمان را زہ کن و بر بارہ بر سنگ

* * * *

سر مار بہ دست دشمن کوب کہ از احدی الحسنیین خالی نباشد ، اگر این غالب آمد مار کشتی و گر آن ، از دشمن رستی۔

بہ روز معرکہ ایمن مشو زخصم ضعیف

کہ مغز شیر برآرد چو دل زجان برداشت

* * * *

خبری کہ دانی کہ دلی بیازارد تو خاموش تا دیگری بیارد۔

بلبلا مژدہ بہار بیار

خبر بد بہ بوم باز گذار

* * * *

پادشہ را خیانت کسی واقف مگردان ، مگر آنکہ بر قبول کلی واثق باشی وگرنہ در ہلاک خویش سعی می کنی۔

بسیج سخن گفتن آنگاہ کن

کہ د انی کہ در کار گیرد سخن

* * * *

فریب دشمن مخور و غرور مداح مخر کہ این دام رزق نہادہ است و آن دامن طمع گشادہ ۔ احمق را ستایش خوش آید چون لاشہ کہ در کعبش دمی فربہ نماید ۔

الا تانشنوی کمدح سخنگوی

کہ اندکگ مایہ نفعی از تو دارد

کہ گر روزی مرادش برنیاری

دوصد چندان عیوبت برشمارد

* * * *

متکلم را تا کسی عیب نگیرد ، سخنش صلاح نپذیرد ۔

مشو غرہ بر حسن گفتار خویش

بہ تحسین نادان و پندار خویش

* * * *

 ہمہ کس را عقل خود بہ کمال نماید و فرزند خود بجمال۔

یكى یہود و مسلمان نزاع مى كردند

 چنانكہ خندہ گرفت از حدیث ایشانم

بہ طیرہ گفت مسلمان : گرین قبالہ من

درست نیست خدایا یہود میرانم

یہود گفت : بہ تورات مى خورم سوگند

 وگر خلاف كنم ، ہمچو تو مسلمانم

* * * *

دہ آدمی بر سفرہ ای بخورند و دو سگ بر مرداری با ہم بسر نبرند ۔ حریص با جہانی گرسنہ است و قانع بہ نانی سیر ۔ حکما گفتہ اند : توانگری بہ قناعت بہ از توانگری بہ بضاعت۔

رودہ تنگ بہ یک نان تہی پر گردد

نعمت روی زمین پر نکند دیدہ تنگ

پدر چون دور عمرش منقضی گشت

مرا این یک نصیحت کرد و بگذشت

کہ شہوت آتش است از وی بپرہیز

بہ خود بر ، آتش دوزخ مکن تیز

در آن آتش نداری طاقت سوز

بہ صبر آبی برین آتش زن امروز

* * * *

ہر کہ د رحال توانایی نکویی نکند در وقت ناتوانی سختی بیند ۔

بد اختر تر از مردم آزار نیست

کہ روز مصیبت کسش یار نیست

* * * *

ہر آنچہ زود برآید ، دیر نپاید ۔

خاک مشرق شنیدہ ام کہ کنند

بہ چہل سال کاسہ ای چینی

صد بہ روزی کنند در مردشت

لاجرم قیمتش ہمی بینی

مرغک از بیضہ برون آید و روزی طلبد

و آدمی بچہ ندارد خبر و عقل و تمیز

آنکہ ناگاہ کسی گشت بہ چیزی نرسید

وین بہ تمکین و فضیلت بگذشت از ہمہ چیز

آبگینہ ہمہ جا یابی ، از آن قدرش نیست

لعل دشخوار بدست آید ، از آن است عزیز

* * * *

کارہا بہ صبر برآید و مستعجل بسر درآید ۔

بہ چشم خویش دیدم در بیابان

کہ آہستہ سبق برد از شتابان

سمند بادپای از تک فرو ماند

شتربان ہمچنان آہستہ می راند

* * * *

نادان را بہ از خاموشی نیست وگر این مصلحت بدانستی نادان نبودی ۔

چون نداری کمال فضل آن بہ

کہ زبان در دہان نگہ داری

خری را ابلہی تعلیم می داد

بر او بر صرف کردہ سعی دایم

حکیمی گفتش ای نادان چہ کوشی

درین سودا بتر از لوم لایم

نیاموزد بہایم از تو گفتار

تو خاموشی بیاموز از بہایم

ہرکہ تامل نکند در جواب

بیشتر آید سخنش ناصواب

یا سخن آرای چو مردم بہوش

یا بنشین چون حیوانان خموش

* * * *

ہر کہ با داناتر از خود بحث کند تا بدانند کہ داناست ، بدانند کہ نادان است ۔

چون درآید مہ از تویی بہ سخن

گرچہ بہ دانی اعتراض مکن

* * * *

ہر کہ با بدان نشیند نیکی نبیند ۔

گر نشیند فرشتہ ای با دیو

وحشت آموزد و خیانت و ریو

از بدان نیکوی نیاموزی

نکند گرگ پوستین دوزی

* * * *

مردمان را عیب نہانی پیدا مکن کہ مرایشان را رسوا کنی و خود را بی اعتماد ۔ ہر کہ علم خواند و عمل نکرد بدان ماند کہ گاو راند و تخم نیفشاند ۔

* * * *

از تن بی دل طاعت نیاید و پوست بی مغز بضاعت را نشاید ۔

* * * *

نہ ہر کہ در مجادلہ چست در معاملہ درست ۔

بس قامت خوش کہ زیر چادر باشد

چون باز کنی مادر مادر باشد

* * * *

اگر شبہا ہمہ قدر بودی ، شب قدر بی قدر بودی۔

گر سنگ ہمہ لعل بدخشان بودی

پس قیمت لعل و سنگ یکسان بودی

* * * *

نہ ہر کہ بصیرت نکوست سیرت زیبا دروست ، کار اندرون دارد نہ پوست ۔

توان شناخت بہ یک روز در شمایل مرد

کہ تا کجاش رسیدہ است پایگاہ علوم

ولی ز باطنش ایمن مباش و غرہ مشو

کہ خبث نفس ننگردد بہ سالہا معلوم

* * * *

ہر کہ با بزرگان ستیزد خون خود ریزد۔

خویشتن را بزرگ پنداری

راست گفتند یک دوبیند لوچ

زود بینی شکستہ پیشانی

تو کہ بازی کنی بسر با غوچ

* * * *

پنجہ بر شیر زدن و مشت بر شمشیر کار خردمندان نیست ۔

جنگ و زورآوری مکن با مست

پیش سرپنجہ در بغل نہ دست

* * * *

ضعیفی کہ با قوی دلاوری کند یار دشمن است در ہلاک خویش۔

سایہ پروردہ را چہ طاقت آن

کہ رود با مبارزان بہ قتال

سست بازو بجہل می فکند

پنجہ با مرد آہنین چنگال

* * * *

گر جور شکم نیستی ہیچ مرغ در دام صیاد نیوفتادی بلکہ صیاد خود دام ننہادی ۔ حکیمان دیر دیر خورند و عابدان نیم سیر و زاہدان سد رمق و جوانان تا طبق برگیرند و پیران تا عرق بکنند ۔ اما قلندران چندانکہ در معدہ جای نفس نماند و بر سفرہ روزی کس۔

اسیر بند شکم را دو شب نگیرد خواب :

شبی زمعدہ سنگی ، شبی زدلتنگی

* * * *

مشورت با زنان تباہ است و سخاوت با مفسدان گناہ ۔

خبیث را چو تعہد کنی و بنوازی

بہ دولت تو گنہ می کند بہ انبازی

* * * *

ہر کہ دشمن پیش است اگر نکشد ، دشمن خویش است ۔

سنگ بر دست و مار سر بر سنگ

خیرہ رایی بود قیاس و درنگ

* * * *

کشتن بندیان تامل اولی ترست بحکم آنکہ اختیار باقیست توان کشت و توان بخشید وگر بی تامل کشتہ شود محتمل است کہ مصلحتی فوت شود کہ تدارک مثل آن ممتنع باشد ۔

نیک سہل است زندہ بی جان کرد

کشتہ را باز زندہ نتوان کرد

شرط عقل است صبر تیرانداز

کہ چو رفت از کمان نیابد باز

* * * *

جوہر اگر در خلاب افتد ہمچنان نفیس است و غبار اگر بہ فکل رسد ہمان خسیس ۔ استعداد بی تربیت دریغ است و تربیت نامستعد ، ضایع ۔ خاکستر نسبی عالی دارد کہ آتش جوہر علویست ولیکن چون بنفس خود ہنری ندارد با خاک برابر است و قیمت شکر نہ از نی است کہ آن خود خاصیت وی است ۔

چو کنعان را طبیعت بی ہنر بود

پیمبرزادگی قدرش نیفزود

ہنر بنمای اگر داری نہ گوہر

گل از خارست و ابرہیم از آزر

* * * *

مشک آن است کہ ببوید نہ آنکہ عطار بگوید ۔ دانا چو طبلہ عطار است خاموش و ہنرنمای و نادان خود طبل غازی بلند آواز و میان تہی ۔

عالم اندر میان جاہل را

مثلی گفتہ اند صدیقان

شاہدی در میان کوران است

مصحفی در سرای زندیقان

* * * *

دوستی را کہ بہ عمری فراچنگ آرند نشاید کہ بہ یک دم بیازارند ۔

سنگی بہ چند سال شود لعل پارہ ای

زنہار تا بہ یک نفسش نشکنی بہ سنگ

عقل در دست نفس چنان گرفتار است کہ مرد عاجز با زن گربز رای ۔ رای بی قوت مکر و فسون است و قوت بی رای ، جہل و جنون ۔

تمیز باید و تدبیر و عقل وانگہ ملک

کہ ملک و دولت نادان سلاح جنگ خداست

* * * *

جوانمرد کہ بخورد و بدہد بہ از عابد کہ روزہ دارد و بنہد ۔ ہر کہ ترک شہوت از بہر خلق دادہ است از شہوتی حلال در شہوتی حرام افتادہ است ۔

عابد کہ نہ از بہر خدا گوشہ نشیند

بیچارہ در آیینہ تاریک چہ بیند ؟

* * * *

اندک اندک خیلی شود و قطرہ قطرہ سیلی گردد یعنی آنان کہ دست قوت ندارند سنگ خوردہ نگہ دارند تا بہ وقت فرصت دمار از دماغ ظالم برآرند ۔

و قطر علی قطر اذا اتفقت نہر

ونہر علی نہر اذا اجتمعت بحر

* * * *

عالم را نشاید کہ سفاہت از عامی بہ حلم درگذراند کہ ہر دوطرف را زیان دارد : ہیبت این کم شود و جہل آن مستحکم ۔

چو با سفلہ گویی بلطف و خوشی

فزون گرددش کبر و گردنکشی

* * * *

معصیت از ہر کہ صادر شود ناپسندیدہ است و از علما ناخوب تر کہ علم سلاح جنگ شیطان است و خداوند سلاح را چون بہ اسیری برند شرمساری بیش برد ۔

عام نادان پریشان روزگار

بہ ز دانشمند ناپرہزیرگار

کان بہ نابینایی از راہ اوفتاد

وین دوچشمش بود و در چاہ اوفتاد

* * * *

جان در حمایت یک دم است و دنیا وجودی میان دو عدم ۔ دین بہ دنیافروشان خرند ، یوسف بفروشند تا چہ خرند ؟ الم اعہد الیکم یا بنی آدم ان لاتعبدوا الشیطان ۔

بہ قول دشمن ، پیمان دوستی بشکستی

ببین کہ از کہ بریدی و با کہ پیوستی ؟

* * * *

شیطان با مخلصان بر نمی آید و سلطان با مفلسان ۔

وامش مدہ آنکہ بی نمازست

گر چہ دہنش زفاقہ بازست

کو فرض خدا نمی گزارد

از قرض تو نیز غم ندارد 

* * * *

ہر کہ در زندگانی نانش نخورند چون بمیرد نامش نبرند ۔ لذت انگور بیوہ داند نہ خداوند میوہ ۔ یوسف صدیق علیہ السلام در خشک سال مصر سیر نخوردی تا گرسنگان فراموش نکند ۔

آنکہ در راحت و تنعم زیست

او چہ داند کہ حال گرسنہ چیست

حال درماندگان کسی داند

کہ بہ احوال خویش درماند

ای کہ بر مرکب تازندہ سواری ، ہشدار

کہ خر خارکش مسکین در آب و گل است

آتش از خانہ ہمسایہ درویش مخواہ

کانچہ بر روزن او می گذرد دود دل است

* * * *

درویش ضعیف حال را در خشکی تنگ سال مپرس کہ چونی الا بشرط آنکہ مرہم ریشش بنہی و معلومی پیشش ۔

خری کہ بینی و باری بہ گل درافتادہ

بہ دل بر او شفقت کن ولی مرو بہ سرش

کنون کہ رفتی و پرسیدیش کہ چون افتاد

میان ببند و چو مردان بگیر دمب خرش

* * * *

دو چیز محال عقل است : خوردن بیش از رزق مقسوم و مردن پیش از وقت معلوم ۔

قضا دگر نشود ور ہزار نالہ و آہ

بکفر یا بشکایت برآید از دہنی

فرشتہ ای کہ وکیل است برخزاین باد

چہ غم خورد کہ بمیرد چراغ پیرزنی ؟

* * * *

ای طالب روزی بنشین کہ بخوری و ای مطلوب اجل مرو کہ جان نبری ۔

جہد رزق ارکنی وگر نکنی

برساند خدای عزوجل

ور روی در دہان شیر و پلنگ

نخوردت مگر بہ زور اجل

بہ نانہادہ دست نرسد و نہادہ ہرکجا ہست برسد ۔

شنیدہ ای کہ سکندر برفت تا ظلمات

بہ چند محنت و خورد آنکہ خورد آب حیات

* * * *

صیاد بی روزی ماہی در دجلہ نگیرد و ماہی بی اجل در خشک نمیرد ۔

مسکین حریص در ہمہ عالم ہمی رود

او در قفای رزق و اجل در قفای او

* * * *

حسود از نعمت حق بخیل است و بندہ بی گناہ را دشمن می دارد ۔

مردکی خشک مغز را دیدم

رفتہ در پوستین صاحب جاہ

گفتم ای خواجہ گر تو بدبختی

مردم نیکبخت را چہ گناہ ؟

الا تا نخواہی بلا بر حسود

کہ آن بخت برگشتہ خود در بلاست

چہ حاجت کہ با او کنی دشمنی

کہ او را چنین دشمنی در قفاست

* * * *

تلمیذ بی ارادت ، عاشق بی زر است و رندہ بی معرفت ، مرغ بی پر و عالم بی عمل ، درخت بی بر است و زاہد بی علم ، خانہ بی در۔

مراد از نزول قرآن ، تحصیل سیرت خوب است نہ ترتیل سورت مکتوب ۔ عامی متعبد پیادہ رفتہ است و عالم متہاون سوار خفتہ ۔ عاصی کہ دست بردارد بہ از عابد کہ در سر دارد ۔

سرہنگ لطیف خوی دلدار

بہتر زفقیہ مردم آزار

* * * *

یکی را گفتند : عالم بی عمل بہ چہ ماند ؟ گفت بہ زنبور بی عسل ۔

زنبور درشت بی مروت راگوی

باری چو عسل نمی دہی نیش مزن

* * * *

مرد بی مروت زن است و عابد با طمع رہزن ۔

ای بناموس کردہ جامہ سپید

بہر پندار خلق و نامہ سیاہ

دست کوتاہ باید از دنیا

آستین خود دراز و خود کوتاہ

* * * *

دو کس را حسرت از دل نرود و پای تغابن از گل برنیاید : تاجر کشتی شکستہ و وارث با قلندران  نشستہ ۔

پیش درویشان بود خونت مباح

گر نباشد در میان مالت سبیل

یا مرو با یار ازرق پیرہن

یا بکش بر خان  و مان انگشت نیل

دوستی با پیلبانان یا مکن

یا طلب کن خانہ ای درخورد پیل

* * * *

خلعت سلطان اگر چہ عزیز است جامہ خلقان خود بعزت تر و خوان بزرگان اگر چہ لذیذست خردہ انبان خود بلذت تر ۔

سرکہ از دسترنج خویش و ترہ

بہتر از نان دہخدا و برہ

* * * *

خلاف راہ صواب است و عکس رای اولوالالباب ، دارو بگمان خوردن و راہ نادیدہ بی کاروان رفتن ۔ امام مرشد محمد غزالی را رحمہ اللہ علیہ پرسیدند : چگونہ رسیدی بدین منزلت در علوم ؟ گفت : بدانکہ ہرچہ ندانستم از پرسیدن آن ننگ نداشتم۔

امید عافیت آنگہ بود موافق عقل

کہ نبض را بہ طبیعت شناس بنمایی

 

بپرس از ہر چہ ندانی کہ ذل پرسیدن

دلیل راہ تو باشد بہ عز دانایی

* * * *

ہر آنچہ دانی کہ ہر آینہ معلوم تو گردد۔ بہ پرسیدن آن تعجیل مکن کہ ہیبت سلطنت را زیان دارد ۔

چو لقمان دید کاندر دست داوود

ہمی آہن بہ معجز موم گردد

نپرسیدش چہ می سازی کہ دانست

کہ بی پرسیدنش معلوم گردد

* * * *

ہر کہ با بدان نشیند اگر نیز طبیعت ایشان در او اثر نکند بہ طریقت ایشان متہم گردد و گر بہ خراباتی رود بہ نماز کردن ، منسوب شود بہ خمر خوردن۔

رقم بر خود بہ نادانی کشیدی

کہ نادان را بہ صحبت برگزیدی

طلب کردم ز دانایی یکی پند

مرا فرمود با نادان مپیوند

کہ گر دانای دہری خر بباشی

وگر نادانی ابلہ تر بباشی

* * * *

ریشی درون جامہ داشتم و شیخ از آن ہر روز بپرسیدی کہ چون است و نپرسیدی کجاست ۔ داسنتم از آن احتراز می کند کہ ذکر ہمہ عضوی روا نباشد و خردمندان گفتہ اند : ہر کہ سخن نسنجد از جوابش برنجد ۔

تا نیک ندانی کہ سخن عین صواب است

باید کہ بہ گفتن دہن از ہم نگشایی

گر راست سخن گویی و در بند بمانی

بہ زانکہ دروغت دہد از بند رہایی

* * * *

در انجیل آمدہ است کہ ای فرزند آدم گر توانگری دہمت مشتغل شوی بہ مال از من وگر درویش کنمت تنگدل نشینی ، پس حلاوت ذکر من کجا دریابی و بہ عبادت من کی شتابی ؟

گہ اندر نعمتی ، مغرور و غافل

گہ اندر تنگدستی ، خستہ و ریش

چو در سرا و ضرا حالت این است

ندانم کی بہ حق پردازی از خویش

* * * *

ارادت بی چون یکی را از تخت شاہی فرو آرد و دیگری را در شکم ماہی نکو دارد ۔

وقتیست خوش آن را کہ بود ذکر تو مونس

ور خود بود اندر شکم حوت چو یویس

* * * *

زمین را ز آسمان نثار است و آسمان را از زمین غبار ، کل اناء یترشح بما فیہ ۔

گرت خوی من آمد ناسزاوار

تو خوی نیک خویش از دست مگذار

* * * *

حق جل و علا می بیند و می پوشد و ہمسایہ نمی بیند و می خروشد ۔

نعوذ باللہ اگر خلق غیب دان بودی

کسی بہ حال خود از دست کس نیاسودی

* * * *

ہر کہ بر زیر دستان نبخشاید بہ جور زیردستان گرفتار آید ۔

نہ ہر بازو کہ در وی قوتی ہست

بہ مردی عاجزان را بشکند دست

ضعیفان را مکن بر دل گزندی

کہ درمانی بہ جور زورمندی

* * * *

نصیحت پادشاہان کردن کسی را مسلم بود کہ بیم سر ندارد یا امید زر ۔

موحد چہ در پای ریزد زرش

چہ شمشیر ہندی نہی بر سرش

امید و ہراسش نباشد ز کس

بر این است بنیاد توحید و بس

* * * *

 حکایت

شبانی را پدری خردمند بود ۔ روزى بدو گفت : اى پدر دانا و خردمند! مرا آنگونہ کہ از پیروان خردمند می رود پندی بیاموز !

پدر گفت : بہ مردم نیكى كن ، ولى بہ اندازہ ، نہ بہ حدى كہ او را مغرور و خیرہ سر نماید۔

شبانى با پدر گفت اى خردمند

مرا تعلیم دہ پیرانہ یك چند

بگفتا: نیك مردى كن نہ چندان

كہ گردد خیرہ ، گرگ تیزدندان

* * * *

جاہلی خواست کہ الاغی را  سخن گفتن بیاموزد، گفتار را بہ الاغ تلقین مى كرد و بہ خیال خود مى خواست سخن گفتن را بہ الاغ یاد بدہد۔

حكیمى او را گفت  : اى احمق ! بیہودہ كوشش نكن و تا سرزنشگران تو را مورد سرزنش قرار ندادہ اند این خیال باطل را از سرت بیرون كن ، زیرا الاغ از تو سخن نمى آموزد، ولى تو مى توانى خاموشى را از الاغ و سایر چارپایان بیاموزى ۔

حكیمى گفتش اى نادان چہ كوشى

در این سودا بترس از لولائم

نیاموزد بہایم  از تو گفتار

تو خاموشى بیاموز از بہائم

ہر كہ تاءمل نكند در جواب

بیشتر آید سخنش ناصواب

یا سخن آراى چو مردم بہوش

یا بنشین ہمچو بائم خموش 

* * * *

  لقمان آہنی بہ دست  حضرت داوود علیہ السلام دید  کہ ہمچون موم نزد او نرم مى شود و ہر آن گونہ بخواہد آن را مى سازد، چون مى دانست كہ بدون پرسیدن ، معلوم مى شود كہ داوود علیہ السلام چہ مى خواہد بسازد۔ از او سؤ ال نكرد، بلكہ صبر كرد تا اینكہ فہمید داوود علیہ السلام بہ وسیلہ آن آہن ، زرہ ساخت ۔

چو لقمان دید كاندر دست داوود

ہمى آہن بہ معجز موم گردد

نپرسیدش چہ مى سازى كہ دانست

 كہ بى پرسیدنش معلوم گردد

 * * * *

حکایت

  پارسایى در مناجات  مى گفت : خدایا! بر بدان رحمت بفرست ، اما نیكان خود رحمتند و آنہا را نیك آفریدہ اى ۔

گویند: فریدون كہ بر ضحاك ستمگر پیروز شد و خود بہ جاى او نشست  فرمود خیمہ شاہى او را در زمینى وسیع سازند۔ پس بہ نقاشان چنین دستور داد تا این را در اطراف آن خیمہ با خط زیبا و درشت بنویسند و رنگ آمیزى كنند:

اى خردمند! با بدكاران بہ نیكى رفتار كن ، تا بہ پیروزى از تو راہ نیكان را برگزینند۔

فریدون گفت : نقاشان چین را

كہ پیرامون خرگاہش بدوزند

بدان را نیك دار، اى مرد ہشیار!

 كہ نیكان خود بزرگ و نیك روزند

* * * *

حکایت

  از یكى از بزرگان پرسیدند: با اینكہ دست راست داراى چندین فضیلت و كمال است ، چرا بعضى انگشتر را در دست چپ مى كنند؟

او در پاسخ گفت : ندانی كہ پیوستہ اہل فضلا، از نعمتہاى دنیا محروم شوند ؟!

آنكہ حظ آفرید و روزى داد

یا فضیلت ہمى دہد یا بخت 

* * * *

حکایت

  حكیم فرزانہ اى را پرسیدند: چندین درخت نامور کہ خدای عزوجل آفریدہ است و برومند ، ہیچ یک را آزاد نخواندہ اند مگر سرو را کہ ثمرہ ای ندارد ۔ درین چہ حکمت است ؟ گتف : ہردرختی ثمرہ معین است کہ بہ وقتی معلوم بہ وجود آن تازہ آید و گاہی بہ عدم آن پژمردہ شود و سرو را ہیچ ازین نیست و ہمہ وقتی خوش است و این صفت آزادگان است ۔

بہ آنچہ مى گذرد دل منہ كہ دجلہ بسى

 پس از خلیفہ بخواہد گذشت در بغداد

گرت ز دست برآید، چو نخل باش كریم

 ورت ز دست نیاید، چو سرو باش آزاد

تمام شد کتاب گلستان واللہ المستعان ، بہ توفیق باری عز اسمہ ، درین جملہ چنان کہ رسم مولفان است از شعر متقدمان بطریق استعارت تلفیقی نرفت ۔

کہن خرقہ خویش پیراستن

بہ از جامہ عاریت خواستن

غالب گفتار سعدی طرب انگیزست و طبیبت آمیز و کوتہ نظران را بدین علت زبان طعنہ دراز گردد کہ مغز دماغ ، بیہودہ بردن و دود چراغ بی فایدہ خوردن کار خردمندان نیست ، ولیکن بر رای روشن صاحبدلان کہ روی سخن در ایشان است پوشیدہ نماند کہ در موعظہ ہای شافی را در سلک عبارت کشیدہ است و داروی تلخ نصیحت بہ شہد ظرافت بر آمیختہ تا طبع ملول ایشان از دولت قبول محروم نماند ، الحمداللہ رب العالمین ۔

ما نصیحت بہ جاى خود كردیم

 روزگارى در این بہ سر بردیم

گر نیاید بہ گوش رغبت كس

 بر رسولان پیام باشد و بس

یا ناظرا فیہ سل باللہ مرحمتہ

علی المصنف واستغفر لصاحب

واطلب لنفسک من خیر ترید بہا

من بعد ذلک غفرانا  لکاتبہ

 ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

تایپ : لیلا اکبری

تمایل دارند آثار فارسی را کہ قانون حق نشر شامل آن ہا نمی شود بہ صورت txt در اختیار ہمگان قرار دہد۔در صورتی کہ تمایل دارید با ما ہمکاری داشتہ باشید و کتاب مورد علاقہ خود را در کتابخانہ قرار دہید می توانید با ما بہ آدرس library@banitak۔com تماس بگیرید۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

تشکر:

اصل متن:

(http://www.banitak.com/library)

دیباچہ: http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%B9%D8%AF%DB%8C

تدوین اور ای بک: اعجاز عبید